पृष्ठ:हिन्दी विश्वकोष भाग 1.djvu/२९३

विकिस्रोत से
यह पृष्ठ अभी शोधित नहीं है।

२८६ अत्यन्तसंयोग -अत्यन्तिक लाल। (क्लो०) २ अधिक रुधिर, ज्यादा खन । होनेसे पूर्व जो अभाव रहता है, उसे प्रागभाव कहते ३ सुवर्णगैरिका। हैं। वस्तुका नाश होनेसे जो अभाव उत्पन्न हो, वह अत्यन्तसंयोग (सं० पु.) अत्यन्तेन साकल्यन ध्वंसाभाव कहाता है। किसी वस्तुमें उसी वस्तुका जो संयोगः सम्बन्धः। अन्तमवसानमतिक्रान्तः संयोगो वा अपना सम्बन्ध है, वही तादात्मासम्बन्ध समझना (वाचम्) । कालाध्वनीरत्यन्तसंयोगे । पा २।२५। १ निरवच्छिन्न चाहिये ; जैसे पशु में पशु और मनुष्यमें मनुष्य तादात्मा- सम्बन्ध। २ व्याप्ति ; मौजूदगी। सम्बन्धसे रहता है। जिस वस्तुका अभाव होता है, अत्यन्तसम्पर्क (सं० पु०) अतिशय सहवास, ज्यादा उसी वस्तुको प्रतियोगी कहते हैं। जैसे, जिस एकसाथका रहना। स्थलमें घटका अभाव रहता, उस स्थल में घट हो उस अत्यन्तसुकुमार (सं० पु.) १ वृक्षविशेष, अकरा। अभावका प्रतियोगी है। प्रतियोगी होनेका धर्म (त्रि०) २ अतिशय कोमल, निहायत नाजुक । प्रतियोगिता है। वस्तु न रखनेवाले सम्बन्धके साथ अत्यन्ताभाव (स' पु०) अतिक्रान्तः अन्तं नाशं प्रतियोगितारूप जो धर्म होता, वह अवच्छिन्नत्वरूप सीमानं वा अत्यन्तः, स चासौ अभावश्चेति ; अतिक्रा० सम्बन्ध माना जाता है। अभाव में प्रतियोगिता तत्, गर्भ-कर्मधा। पूर्ण नास्तित्व, बिलकुल नामौ. निरूपकत्व सम्बन्धसे रहती है। जूदगी । “नित्यत्वे सति तादात्मासम्बन्धानवच्छिन्न- नैयायिक 'अत्यन्त-अभाव' शब्दका प्रकृत तात्पर्य प्रतियोगिताकाभावत्वं अत्यन्ताभवत्वम्” । अवाध रूपसे समझाने के लिये इसमें 'नित्य,' 'तादात्मा- सम्बन्धरहित' और 'प्रतियोगों-यह कई एक विशेषण (१) उत्तरकालानवस्थायिनि प्रागभावे पूर्वकालानवस्थायिनि ध्वंसे च अतिव्याप्तिवारणाय 'नित्यत्वे सति' इति । नित्यत्वञ्चाव सर्वकाशस्थायित्वम् । लगाया करते हैं। अर्थात् जो अत्यन्त अभाव कहाता, (२) अन्धोन्धाभावे अतिव्याप्तिवारणाय तादात्मासम्बन्धानवच्छिन्नप्रति वह कैसा है ?-वह अभाव नित्य है। फिर वह योगिताकत्वमिति विशेषणम् । कैसा है?-उस अभाव में तादात्मासम्बन्धावच्छिन (३) घटादिरूपप्रतियोगिसत्त्वकाले तदनधिकरणदेशे च 'अव घटो कोई प्रतियोगिता नहीं। यह कई एक विशेषण न नास्ति' इत्यादि व्यवहारोपपत्तये अत्यन्ताभाव आवश्यकः । रहनेसे कितना हो गड़बड़ पड़ जाता है। जैसे, अत्यन्त (४) तस्य ध्वंसप्रागभावी तु प्रतियोगिसत्त्वकाले प्रतियोग्यनधिकरणदेश अभावको नित्य न कहनेसे इसके लक्षणमें प्रागभाव च न वर्तते। किन्तु प्रतियोगिनः पूर्वकाल प्रागभावः उत्तरकाले तु और ध्वंसाभाववाले लक्षणके साथ गड़बड़ पड़ता है। ध्वसस्तिष्ठति । (५) अन्योन्याभावेन तु तादृशव्यवहार उपपादयितु' न शक्यते । तादात्मासम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगितारूपसम्बन्ध रहित यस्मात् घटसत्त्वकाले घटादिभेदवति घटाद्यधिकरणे अव घटो नास्तीति न कहनेसे अन्योन्याभावके साथ विरोध होता है। व्यवहार पापद्येत। अन्योन्याभावस्तु घटाद्यधिकरणदेशे वर्तते। इस समय यह आपत्ति दिखाई जा सकती अत्यन्ताभाव उस अभावको कहते हैं, जिसमें कि अत्यन्ताभाव न माननेसे क्या क्षति है? नैयायिक नित्यकालस्थायौ और तादात्मा-सम्बन्धावच्छिन्न प्रति कहते हैं, इस स्थानमें घट नहों-इसप्रकार वाक्य योगिता न हो, किन्तु अन्यसम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगिता स्थिर रखनेके लिये अत्यन्ताभाव आवश्यक है एक विद्यमान रहे। यह बात आगे लिखी जाती है, कि स्थानमें एक घट रहनेसे जिस स्थानमें वह नहीं होता, प्रतियोगिता और अवच्छिन्नत्व किसकी कहते हैं, वहां उसो घटका प्रागभाव किंवा ध्वंस भो नैयायिकोंके मतमें कितने हौ अभाव होते हैं। नहीं। इसीसे वहां अत्यन्ताभावको स्वीकार करना उन्होंने पहले संसर्गाभाव और अन्योन्याभाव-यहू पड़ता है। दो प्रकारके भेद दिखाके, पोछे संसर्गाभावको तीन अत्यन्तिक (सं० त्रि.) अत्यन्तं अतिशयं गच्छ- रूपमें विभक्त किया यथा,-१ प्रागभाव, तौति, अत्यन्त ठन्। १ अतिशयभ्रमणकारी, बहुत १२.ध्वंसाभाव, ३ अत्यन्ताभाव। किसी वस्तु के उत्पन्न घूमनेवाला। . २ निकटस्थ, पासका। अतिक्रान्त-