पृष्ठ:हिन्दी विश्वकोष भाग 1.djvu/५५१

विकिस्रोत से
यह पृष्ठ अभी शोधित नहीं है।

६ छोटा, संख्या। ५४४ अन्तोदात्त-अन्त्यानुप्रास "छाबान्तवासिनौ शिष्ये । (अमर) अन्त्यजन्मन् (स० पु०-स्त्री०) अन्त जन्म यस्य, (त्रि०) अन्त-चतुर्वर्णाद् वहिः ग्रामान्ते वा वसति ; बहुव्री०। १ शूद्र। (त्रि०) २ शेषजात, अखौरमें पैदा हुवा। ३ छोटी जातिका, जिसकी जाति बड़ो न हो। २चाण्डाल। 'निषाद खपचावन्तेवासि चण्डाल पुक्कसाः। (अमर) अन्ताजाति ( स० पु०-स्त्री० ) अन्ता निकृष्टा जातिः, (स्त्री०) अन्तवासिनी। कर्मधा. अन्तवा जातिय॑स्य, बहुव्रौ । शूद्र, अन्तोदात्त (सं० लो०) अन्त शेषे उदात्तः स्वरो चण्डालादि। "मानसैरन्ताजातिताम्।” (मनु ।१२।६) यस्य । अन्त उदात्त स्वरयुक्त पद, जिस पदके अन्तमें उदात्त स्वर हो। अन्त्यजातीय, अन्ताजन्मन् देखो। अन्तोली-चारोली-बम्बई प्रदेशके सूरत ज़िलेका एक अन्त्यजागमन (स.ली.) उच्च जातिके पुरुषका स्थान। सन् ७४७ई में राष्ट्रकूट नृपति कक्काने जो नौच जातिको स्त्रौके साथ सहवास । जागौर दी, उसका ताम्रफलक यहीं मिला है। अन्ताधन (स० लो०) गणितको किसी क्रियाका अन्त्य (सं० त्रि०) अन्त ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य अन्तिम अंश, जो आखिरी जोड़ इल्म हिन्दसाके शूद्रेति चतुर्वर्ण सृष्टे रवसाने भवः । १ चण्डाल। सवालसे निकले। २ म्लेच्छ, ३ यवनादि। ४ अन्तिम, आखिरौ। ५ शीघ्र | अन्तापद (स. क्लो०) अन्तिम अथवा प्रकाण्ड मूल, पश्चाद्गामी, फौरन् पीछे पड़नेवाला। आखिरौ या बड़ी जड़। छोटी जातिवाला। (क्लो०) ७ सङ्ख, सौ पद्मवाली | अन्तापुष्पा (स. स्त्री०) धातकी वृक्ष, आंवला। ८मौनराशि। गणितका अन्तिम अङ्क । अन्ताभ (स. क्लो० ) अन्ताञ्च तत् में नक्षत्रञ्चेति, (पु०) १० वृक्षविशेष, मुस्ता। कर्मधा। "चिवा मित्रसगान्ताभं मृदु- अन्त्यक (सं० पु०) नीच जातिका व्यक्ति । गणा: ।" (ज्योतिः) सकल नक्षत्रके अन्तमें रहनेसे रेवती अन्त्यकर्मन् (स० क्लो०) अन्त नाशे भवं अन्त्य नक्षत्र अन्ताभ कहाता है। (पु.) २ मोन राशि। तच्च तत् कर्मञ्चेति, कर्मधा। अन्तका कर्म मरण- अन्तामुल, अन्तापद देखिये। कालका कर्तव्य कर्म, अन्त्येष्टि क्रिया, आखिरी काम अन्तायुग (सं० पु०) अन्ताम युग, आखिरी ज़माना, मरनेके वक्तका काम। अन्त्येष्टि देखिये। कलियुग। अन्तस्य निकृष्ट वर्णस्य कर्म, ६-तत्। हीन | अन्तायोनि (सं० पु०-स्थौ०) अन्ता योनिरुत्पत्ति- जातिका कर्म। यस्य बहुव्री। शूद्र, चण्डालादि। अन्त्यक्रिया (स. स्त्री०) अन्तकर्मन् देखिये। अन्तवर्ण (सं० पु०-स्त्री०) अन्ताश्चासौ वर्णश्चेति, अन्त्यज (सं० पु०-स्त्री.) अन्त्य जायते, जन-ड। कर्मधा। १ शूद्र। २ पदके अन्तका अक्षर, वाक्यके १शूद्र। अन्त्यात् शूद्रात् श्रेष्ठवणस्त्रियां जायते। २ चाण्डाल। ३ चण्डाल सदृश सात हीन जाति। अन्ताविपुला (सं० स्त्री०) छन्द विशेष, एक. जैसे-धोबी, मोचो, नट, वरुड़, कैवर्त, मेद, भौल। किस्मका बहर। "रजकश्चर्मकारश्च नटोवरुड़ एव च । अन्तयानुप्रास (सं० पु०) अन्तश्चासौ अनुप्रासश्चेति, कैवर्त मेदभिलाय सह ते अन्तजा. स्म ताः ॥" कर्मधा । शब्दालङ्कारगत अनुप्रासविशेष । यथा,- (त्रि.) ४ लघु, छोटा, कमसिन । ५ नीच, छोटी "व्यञ्जनञ्चद यथावस्थं सहाोन वरेण तु । जातिवाला। पावत्यं तेऽन्तायोज्यत्वादन्तयानुप्रास एव तत् ॥" (साहित्यदर्पण) अन्त्यजगमन (स. क्लो०) उच्च जातिको स्त्रीका आद्यस्वरके साथ अनुस्वार, विसर्ग, या स्वरसंयुक्त नौच जाति शूद्रादिके साथ संहवास । व्यञ्जनवर्ण जहां दो पाद या दो पदके अन्तमें एक १ रेवती नक्षत्र। अन्तका वर्ण।