परमार्थ-सोपान

विकिस्रोत से
परमार्थ-सोपान  (1959) 
द्वारा रा. द. रानडे
[  ]

परमार्थ-सोपान

[Source-Book of Pathway to God

in Hindi Literature ]

रा. द. रानडे, एम. ए., डि.लिट्.



१९५९

भारतीय विद्या भवन

चौपाटी, बम्बई-७

[  ]

This book belongs to

A. C. P. R.'s

Shri Gurudev Granthalaya

Belgaum.

[  ]

परमार्थ - सोपान [Source-Book of Pathway to God in Hindi Literature] रा. द. रानडे, एम. ए., डि.लिट्. १९५९ अध्यात्म विद्या मन्दिर के लिये प्रकाशित भारतीय विद्या भवन चौपाटी, बम्बई - ७ [  ] सर्वस्वत्व सुरक्षेत मूल्य : आठ रुपये

अध्यात्म विद्या मन्दिर के लिये भारतीय विद्या भवन चौपाटी रोड, बम्बई से प्रकाशित और एस्. एन्. देशपाण्डे से गणपति संस्थान प्रेस, सांगली, में मुद्रित. [  ]

Table of Contents Preface Pages (1)-(10) Extracts from Dr. Radhakrishnan's Speech.. (11)-(14) Analytical Table of Contents: Padas and Dohas i-xviii General Introduction to Padas and Dohas 1- 18 परमार्थसोपान Part I. Padas १-२१७ 1. Incentives to Spiritual Life १- ३१ 2. The Necessity of Moral Prepa- ३२- ६७ ration 3. The Relation of God to Saints ६८ - १०५ mage 4. The Beginnings of the Pilgri- 5. The Highest Ascent १०६-१४७ १४८ - २१७ Part II. Dohas २२०-२९१ 1. Incentives to Spiritual Life २२०-२२५ 2. The Necessity of Moral Pre- 33-334 paration 3. The Relation of God to Saints 33-384 4. The Beginnings of the Pilgri- mage 5. The Highest Ascent Notes to Part I: Padas Notes to Part II: Dohas 38-20 २६८-२९१ 2-75 .. 78-119 [  ]

(2) परमार्थसोपानस्थ संत कवियोंका आलोचनात्मक इतिहास Appendix I by स्वर्गीय पं. सुखदेव विहारी मिश्र Appendix II Contribution to the Science of Rhetoric in Paramartha Sopana Alphabetical Index of Padas and Dohas Index of Authors in Padas and Dohas 1- 24 1- 31 i-viii i-ix [  ]

Analytical Table of Contents PART ONE PADAS FIRST CHAPTER İNCENTIVES TO SPIRITUAL LIFE 1. From illusion to illusion: î À SEHAT I 2. On universal blindness : केहि समुझावो सब जग - AFFETT I 3. The sleep of ignorance: gan --II taàgia 4. Philosophical afflatus to spiritual life: न जाय का कहिए | ... 5. Contradictions of desert and fruit: ÎÎ J‡Ù वेवहार : ... III 6. God implored for deliverance from appearance and sin: कीजै प्रभु अपने विरद की लाज । 7. We must be beholden to our very sins for the vision of god : शंकर राम रूप अनुरागे । IV 8. Tulsidas on the effects of old-age: मेरे मन ते । 100 Page 2 4 6 8 10 12 14 16 200 18 20 9. Surdas on the ravages of death: Ê -ì उड़ि जैहै । ... 10. On the vanity of human life: JA ¤ÏAM` ... V 11. Those, who have gone, neither return nor send any message : बहुरि नहिं आवना या देस | 22 [ १० ]

2 12. On the evil process of metempsychosis: भजन बिना दुख पैहौ । ..... VI 13. Helplessness in life's experience: नाहि-टरी । VII 24 ... 26 14. Spiritual life as alone capable of saving one from helpless submission to death: अकारथ जात । - A 28 30 15. The love of God as the only way of escape from life's miseries : रे दिल गाफिल गफलत मत कर । SECOND CHAPTER THE NECESSITY OF MORAL PREPARATION I 1. Avoidance of the ungodly : छाँड़ि मन हरि - विमुखन को सङ्ग । 2. I am the king of vices; destroy my evil propensi- ties, O Lord : अब मैं नाच्यों बहुत गुपाल । II 3. The meaning of a Kafir: सो काफ़िर जो वोले काफ़ । 4. A spiritual Fakic: ÎÛ ÄL 5. The moral and spiritual requirements of Brahmin- hood : ब्राम्हण सो जो ब्रम्ह पिछाने । III G. Follow the saints; for then του will see God everywhere : बिसर गई सब आप - पराई । 7. Leave away thy father and mother and follow. me: जाके प्रिय न राम- वैदेही । 32 34 36 38 40 42 44 [ ११ ] ili 8. Hand over to God, unsullied, this fine vesture which He has so skilfully woven : झीनी झीनी वीनी चदरिया | IV ... 9. The chariot of spiritual victory : जेहि जय होइ लो स्यन्दन आना । .: 46 ... 48 50 10. Action as the cradle of God : करनी विन कथनी इसी । V 11. The Lamp of Jnana : सात्त्विक श्रद्धा धेनु सुहाई । 12. The Jewel of Bhakti : पावन पर्वत वेद पुराना । 13. Jnana as the transcendence सुनहु हरि - सन्देस । 52 56 appearance : गोपी ... 60 14. Bhakti as the quest for God : ऊधो हमाहं न योग सिखैहै | 15. God in relation to the Jnani and the Bhakta : सुनु मुनि तोहि कहउँ सहरोसा । 62 62 64 166 66 16. Supernal Bhakti as a diamond with nine facets : नवधा भगति कहउँ तोहि पाहि । THIRD CHAPTER THE RELATION OF GOD TO SAINTS Ι 1. Ramanand on the internal immanence and univer- sal pervasiveness of God: कत जाइए रे, घर लाग्यो रंगु । 68 2. The God of Kabir as Niranjana : ऐसी आरति -:: त्रिभुवन तारै । 3. Tulsidas on the Niranjana God as assuming the · form of Saguna : सोइ सच्चिदानन्द घनरामा । 70 72 [ १२ ]

iv 4. Inscrutability of the reasons for the incarnation... of God : सुनु गिरिजा हरिचरित सुहाये । 5. God as inspiring different emotions in different men : जिन्हकै रही भावना जैसी । . 6. The very Theos of the Gopi becomes a Pan thieos; . her devotion, a cosmic emotion : कोई स्याम मनोहर ल्यारी । 74 76 80 7. Raidas on various analogies for the relation of saint and God : अब कैसे छूटे नाम रट लागी । $2 8. Nanak on the unity of the internal and the exter- ual God : काह रे बन खोजन जाई । II ... 9. Dadu's prayer to God to keep him ever on the right path : तो निवहै जन सेवक तेरा । 10. Raidas on mutual love only on mutual inspection नरहरि चंचल है मति मोरी 84 86 88 11. On the parity between derotee and God as in Tulsidas : मैं मझधारा का माँझी हूँ । 90 1. III 12. Surdas's prayer to God to set off one evil against another : अबकी राखि लेहु भगवान । 13. Like a sparrow on the high seas, I can perch only on Thx mast, O my Barge !: मेरो मन अनत कहाँ सुख पावै । 14. Lift up this blind man, O God ! 'to Thy pinnacle through tortuous and dark ascents : नैनहोन को राह दिखा प्रभु । 15. Passionate_attachment of devotee towards.. "God : घर तज वन तज, नागर नगर तजौं । 92 94 96 98 16. A devotee's preparedness to brave all dangers for the sake of God: तौक पहिरावौ, पाँव बेड़ी लै भरावी | 100 17. Absolute resignation to the will of God : इतनी कृपा. हो स्वामी । 102 [ १३ ] FOURTH CHAPTER THE BEGINNINGS OF THE PILGRIMAGE I 1. The Guru as enabling one to cross the tumultuous stream of life : गुरु विन कौन बतावै बाट । 2. The moral characteristics of a Sadguru: सद्गुरु मोहिं भावे । 3. The mystical characteristics of a Sadguru - सद्गुरु सन्त कहावै । II 4. The Name of God as the oil which enables the wick of mind to be inflamed with the fire of God : अपने घट दियना वारू रे । • 106 108 110 114 5. Name as the schematizer of Nirguna and Saguna: नाम रूप दुइ ईस उपाधी । 116 ... 118 6. Tulsidasa's apostrophe to the tongue I रामहिं गावहिं । III 7. On internal meditation by means of the Name : अजर अमर इक नाम है । ... 120 s. On intense concentration : या विधि मन को लगावै । 122 9. On turning every moment to spiritual use: है तो चेतले | DO 441 124 10. If you want to do the right thing, do it here and now : भूले मन समझ के लाइ लदनिया । ... 11. Like a good weaver, please your Master by producing a durable garment of close and continuous texture : कोरी साल न छोड़ें रे । IV 126 A -128 12. Inadequacy of mere Yoga for the realisation of. 3 God : तो भी कच्चा वे कच्चा !.. 130 [ १४ ] 7 13. The — Anal Hag ' method of meditation : अगर है शौक मिलने का । 134 14. Storm the fortress of spiritual experience ; do not turn back any longer : नौकरी शरिअत से करना । 136 15. Surrender, the essential condition of Grace : सुना रे मैनें निर्बल के बल राम । की । 16. Kabir on separation from God: प्राति लगी तुव नाम 17. Mira's mind on the rack : जोगी मत जा, मत जा, मत जा । ... 18. Mira's long waiting crowned with success : तुम पलक उधारो दीनानाथ 140 142 144 146 FIFTH CHAPTER THE HIGHEST ASCENT I 1. Mirabai on the great joy consequent upon the possession of the jewel of God : पायो जो मैंने राम रतन धन पायो । 2. Mira's experience of sound and colour: फागुन के दिन चार रे ... 3. Mirabai on the doctrine of Approximation : साधु कि सङ्गत पाईरे . II 148 150 2. 152 4. Suradas on divine omnipotence and supersensuous experience : वन्दउँ श्री हारे पद सुखदाई । 5. On God as inextricably bound un with every fibre of the body : अब तो प्रकट भई जग जानी । 154 156 .... 158 6. Tulsidas on the mystical transcendance of God : बिनु पग चलै सुनै विनु काना । [ १५ ]

vil III ... 27. Gorakhanath's description of his spiritual ex- perience : शून्य शिखर में सुरत लगाय देखो । 160 8. Dharamdas on beatificatory experience : झार लागै महलिया गगन घहराय । 9. Yari on_manifold spiritual experience : झिलमिल झिलमिल वरसै नूरा । 10. : " My Thakurdwar is everywhere " das : और देवल जहँ धुन्धली पूजा । IV 162 164 ... says Charan- ... 166 11. Ekanath on the vision of God in all states of con sciousness : गुरु कृपाञ्जन पायो रे भाई । 12. Mahipati on a mystic's life in a tumult of light and colour: साई अलख पलखमें झलके । V 13. Charandas on the varieties of Anahat sound : ऐसा देस दिवाना रे लोगो । 168 170 ... 174 14. Charanias on the physiological and moral effects of hearing the Anahat sound : जबतें अनहत घोर सुनी। ... VI 176 15. Kabir on a mystic's life in the region of supersen- · suous experience : महरम होय सो जाने साधो । 178 16. Kabir on the moral and psychological effects of ... mystical realisation : रस गगन गुफ़ा में अजर झरे । 180 17. Kabir on the sublimity and ineffability of mrstical experience : चुवत अमी रस, भरत ताल जहँ । 182 VII ... 18. The ‘flavourism' of Kabir : ऐसो है रे हरि-रस ऐसो है रे भाई । 184 19. The slaking of spiritual thirst as leading on to further thirst: हो तो कोई पिये राम-रस प्यासा । 186 [ १६ ]________________

f viii 20. Dadu on the 'flavourist as becoming one with the flavour itself : रामरस मोठा रे, कोई, पीवै साधु सुजाण । 188 VIII 21. Kabir on the distillation of the spiritual rine : है कोइ सन्त सहज सुख उपजै । 22. On the madness of intoxication through God-vision : दरस दिवाना चावला । 23. On the freedom of intoxication through God-love : . हमन है इश्क मस्ताना । 21 On the equanimity of intoxication through possession : मन मस्त हुआ तब क्यों बोले । IX

190 192 480 194 God. 196 25. The grace of God in the shape of Anahat sares Kabir from the reign of universal deceipt : रमैया कि दुलहिनि लूटल वजार । 198 26.- Kabir on living in Sahaja Samadhi : साधो सहज : समाधि भली । X Maula on the effacement, in ecstacy, of the dis- tinction between Self and God : जो परि मेरा बड़ा ओलिया । 044 28. The released Soul, the cause of the sustenance and the upliftment of the world बन्धनों की शृङ्खला को तोड़कर यह पार आया XI 29. Gulal's flight into the Infinite by the power of the swing-song : तत्त हिण्डोलवा सतगुरु नावल । 30. “ I am now a bondsman of my Lord, " sars Nara- harinath “ What care I for the world ? वे किसी से काम | 200 202 2.0.1 206 क्या. 208 ... 210 31 Raidas on the futility of waving lights before an omnipresent Gol : आरती कहाँ लो जोवे । [ १७ ]

ix 32. On forgiveness as having no function before sin- lessness : पावन जस है माधो तेरा । XII God 212 33. Kabir on his having received a message for the leliverance of the world : कहँ रे जो कहिये की होइ । 34. Kabir on the conception of Pariwara-mukti : गुरु ने मोहिं दीन्ही अजय जड़ी । 214 216 [ १८ ]________________

Analytical Table of Contents PART TWO DOHAS FIRST CHAPTER INCENTIVES TO SPIRITUAL LIFE Page +4 220 369 220 222 1. On perpetual flux सदा नगारा कृचका । 2. One goes ahead; another follows: देखते । 3. The universal reign of uncertainty: क्षणभङ्गुर जीवन की कलिका | 884 II 4. Bitter decrepitule as the final lot of the human body : कच्चे में नीका लगे । 224 5. Dust thou art and to dust returnest: a, ऊपने । 224 6. The funeral pyre as the inciter to spiritual life: हाड़ जरें ज्यों लकड़ी | 224 SECOND CHAPTER THE NECESSITY OF MORAL PREPARATION I 1. You cannot serve God and Mammon together: चींटी चावल ले चली । ... 226 [ १९ ]________________

xi II 2. The same drop of water can be either medicine or pearl or poison : कदली सीप भुजङ्ग मुख । 226 3. The sandal tree is not contaminated by the venom of the encircling serpent : जो रहीम उत्तम प्रकृति । 226 4. Kabir cannot be affected by the company of the butchers : कविरा तेरी झोपड़ी । III 5. The lascivity of the dancing art: धिक् है । 228 228 6. Music should end in mysticism: q | 228 IV . 7. Charity returns upon itself भया । ... S. Varieties of obtainment : सहज मिलै सो दूध सम । 9. Not to beg is the rule of spiritual life at F पर कर करे । ... 230 230 230 10. An all-absorbing love of God: मम । ÁÅ ¤¤ Ž€ 232 11. A devotee must look on all beings as verily the forms of God : तुलसी यह जग आय के । 232 12. Leave the house and leave the forest; city of God : घर राखे घर जात है । live in the ... 232 V 13. Set thy house on fire and follow me U ZI • वजार में, लिये लुकाठी हाथ । 234 14. The gallows as the stair-case to spiritual victory : चढ़ा मन्सूर सूली पर । 234 15. "And if they fall, they shatter themselves to pieces " : साधु कहावन कठिन है । 234 [ २० ] X11 THIRD CHAPTER THE RELATION OF GOD TO SAINTS I 1. There are saints and saints; rarely one among them is the beloved of God : सन्त सन्त सब एक हैं । 236 2 Saints do not move in flocks: ft ES FETI 236 II 3. The universal immanence of God: g राम की । तें बड़ । 001 1. Transcendence higher than immanence: ai 008 5. Ultimate identity of transcendence and immanence in the multiform nature of God : सगुनहिँ अगुन हिँ नहिं कछु भेदा । III 6. The proximity of God alone saves one from anni- hilation : चलती चक्की देख के । 7. Limited human freedom: 236 238 238 238 HAI UA HI Bw. 2.10 240 2-10 242 ... 242 8. God, the source of all honour: ÅÌ Z! 9. God as serving the saints: चित्रकूट के घाट पर । 10. God forefulfils the desires of the devotee: ATT चाकरी । 11. Spiritual eudaemonism: ate A R IV 12. Sadhu is God with form; Nijarupa is God without form : जो चाहे आकार तू । 13. The formless itself is fully mirrored in the Sadhu : निराकार की आरसी । ..... 242 241 ... 244 14. Kabir lies on the lap of the Immutable: A भरोसे राम के । [ २१ ]

xiii FOURTH CHAPTER THE BEGINNINGS OF THE PILGRIMAGE I 1. The Saint-swan separates the milk of Name from the water of Existence : क्षीर रूप सतनाम है । 2. The cathartic in fluence of the Guru's teaching: गुरु तो वही सराहिए । 246 246 3. Suffering under the protection of Guru is but a blessing in disguise : गुरु कुम्हार सिख कुम्भ है । 240 4. The real Guru is he who teaches the way to the Unlimited : कनफूँका गुरु हद्द का । 5. Guru greater than God : गुरु गोविंद दोऊ खड़े । II 6. The Word of the Guru alone as capable of dispelling darkness : इक लख चन्द्रा अनि घर | 7. Both personal and impersonal God as subordinate to the Name : अगुन सगुन दुइ ब्रह्म सरूपा । 8. How can you perceive the unperceivable? Medita te on the Name of God, O Fool ! : हम लखि लखिहि हमार | ... 9. Tulsidas on the sovereign status of the Name of Rama : एक छत्र एक मुकुट मनि । 10. A Name that sprouts, and a name that does not sprout, into form : UIT HH Ha đình đều III ... 11. Name on tongue lights up both inside and outside : राम नाम मणि दीप धरु । 100 12. The Name can transmute a sinner into a Saint: नाम राम को कल्पतरु । 248 248 248 250 250 250 252 252 800 252 254 13. The Name aloue as capable of conferring immor- tality : शून्य मरै अजपा मरे [ २२ ]________________

xiv. IV 14. Extreme value of the present moment : काल करो सो आज कर । 254 15. Take care of every one of your breaths : श्वास श्वास पर हर भजा । 254 256 16. Meditate in silence, for God is not deaf ; काँकर पाथर जोड़ कर । V 17. Control of the wanderings of the mind : कर मैं फिरे । 18. Intense concentration of the mind upon God : तृ रहीम मन आपनो । माला तो 256 ... 256 19. No outsider can enter a crowded Sarai : प्रतिम छवि नैनन बसी । 258 VI 20. Necessity of active effort : जिन खोजा तिन पाइयाँ । 21. Care not for the derision of the world :: रकीवों ने लिखाई हैं रपटें । 258 258 22. Meditate on God's Name with pleasure or displea sure : तुलसी ऐसे नाम को । 28. Utter the Name of God with faith, without faith, in idleness or cren with hatred : भाव कुभाव. अनख आलस हूँ । . 24. Leave away all egoism and false sense of honour :- रहिमन गली है साँकरी । 260 ... 260 100 260 VII 25. Meditate on that which is beyond both Saguna arrd Nirguna : सर्गुण की सेवा करो । 262 26. Real meditation is meditation in God's presence : कविरा धारा अगम की । 262 27. Remembrance of God's Name with the help of the ···Anahat sound : लाख कोस जो गुरु वसै । 262 [ २३ ]VIII 28. Thou art the sole resort for me, O God, as the lake for a fish : सर सूखे पछी उडे । 264 29. Supplication to God to save from imminent danger: वार वरावर वारि है । 264 30. A one-pointed devotion defies the stroke of the greatest calamity : एक भरोसो, एक वल । 266 FIFTH CHAPTER THE HIGHEST ASCENT I. 1. Intuition vs. Intellect: fî di dia a i 268 2. Seeing they cannot perceive, hearing they cannot understand : तुलसी या संसार को । 268 3. Internal perception : a g¾¶ a 4. Inter-incommunicativeness of senses: 268 BOO 270 कहै नहीं । 5. A spiritual realiser alone can understand the signs of a spiritual realiser : ज्यों गूँगे के सैन को । ... 270 6. One should not open out one's diamond before a vegetable seller: हीरा तहाँ न खोलिये । II 7. By the help of my spiritual teacher, the Name has sprung up in me; why should I babble any longer ? गुण इन्द्री सहजै गए । I 8. The resounding of God's Name through every hair . of the body : हाड़ सुखि पिञ्जर भए । 9. I have now found out within me the Musician from whom proceeds manifold music: हिरदे वजैं । 270 272 272 404 272 [ २४ ]xvi JII 10. Constaut service and watchful humility alone lead one to the realisation of the Person and the love of Shabda : अलख पुरुष निर्माण है। BOD 11. The metaphysical and epistemological significance of Shabda : सबद सवद का अन्तरा । 12. The ever-ascending ladder of Shabda: चढ़ती तार से | 274 274 274 IV 13. Coalescence of sound and form experience: समानी ब्रँड में । बूँद 276 14. In the sea of God, the saint is an oyster-shell, in which is born the pearl of experience: दरिया सुभर भरा | 276 DA 276 15. Every hair of the body has veritably become a lamp of God : सुन्न मण्डल में घर किया । V 16. Kabir bathes when the storm of thunder and lightning sends down ambrosia: चरसे अमी । 278 17. The insatiability of the thirst for the enjoyment of God's splendour: धरनी पलक परै नहीं । 278 18. Speech becomes fragrant in consequence of the ecstatic state: पिञ्जर प्रेम प्रकासिया । 278 VI 19. Resigu yourself to the Person who manifests Himself in the light of meditation: मन सुमिरते । 280 20. Atonement means transparency of vision: लागी सब कहें । 280 21. The seeing of the face in the mirror of the heart: हृदया भीतर आरसी । ... 280 [ २५ ]xvii 22. To discover God is to be lost in Him: u sì ga मैं गई । VII 282 16 23. Stop a while, O Kabir! says God Kabir listens not and moves on : मनुवा मेरो मरि गयो । 282 24 Kabir has touched God; he has attained to only a fragment of experience : कविरा देखा एक अङ्ग । 282 25 The self flies to the highest pinnacle to rivet itself on the feet of God : सुरत उड़ानी गगन को । 284 VIII 26 There is excruciating pain, but at the same time there is the vision of God : बड़ा लुत्फ़ है यार इश्क में । 27. Identity ceases as soon as it is asserted: 284 मन्सूर को सूली । I✗ 28. Ignorando Cognosci: Cognoscendo Ignorari: A 284 बात अगस्यकी । 286 29. The diamond does not proclaim its price: ना करें । 286 30. The saint must stand unconcerned: Hau Gi बज़ार में, दोनों दीन कि ख़ैर । 286 31 Attitude of absolute resignation to Guru as to God : मेरा मुझ में कुछ नहीं । 288 32 Spiritual altruism: ate ena & i ... 288 [ २६ ]xviii ✗ 33. I have drunk the cup of nectar to the very last drop : कविर हम गुरुरस पिया । 34. The state of Jivanmukti: 288 A TOT YET THAT I 290 35. The peras and the apeiron:Ę NAI KÎ NA290 1. Notes on Padas : परमार्थ-सोपान- टिप्पणी ( पद ) 2-75 2. Notes on Dohas : परमार्थ-सोपान - टिप्पणी (दोहा) 78-119 [ २७ ]Preface 1. Preliminary-" After having gone over to Allahabad and stayed there for about twenty years, I wanted to reach an д of the literature and the place which had conferred many obligations on me. I served the Allahabad University for about twenty years from 1927 to 1946, and it would have been a breach of trust for me not to have studied Hindi literature, and placed its spiritual value on the pedestal of Comparative Philosophy and Religion. So I began my studies early in 1940, and, after retirement, I find that the treasure which has been left to us by the Hindi Saints is as valuabe as that given to us by the Saints of Maharashtra or Karnatak." "From 1940 onwards to 1946 I developed a certain taste for Hindi mysticism at the hands of whom shall I say to you? at the hands of my door-keeper, chaprasi, and barber. These persons knew excellent Hindi songs, and I was tempted to enter into the mean- ing of them. But what seed these and a few of my students at the time sowed, developed after my retirement from the University into a full-blowing plant. In these words, I summarised my early acquaintance with Hindi literature in my lectures delivered at the Rashtrapati Bhavan and the Constitution Club at New Delhi in March 1952. - 2. Preparation of the work-(a) Origin― Among the students with whom I came into contact for my early Hindi studies, I may mention [ २८ ](2) परमार्थसोपानं the names of Shri Paramatma Prakash, M. A. of Dehra Dun, Shri N. N. Chatterjee, M. A. of Khandwa, Shri. S. P. Tiwari, M. A., of Kanpur, Shri Subramanyam Gurti, M. A., the Andhra-Hindi Scholar of Daraganj, and, in particular, Shri Ram Narayan Pande, M.A., B. Com., of Lucknow, who was a keen student of Tulsidas. One of my students, Shri Hari Shankar Gautam, B. A., who is now a Captain in the Army, used to read spiri- tual songs with me once every week, and a few good poems in this volume are due to his keen literary and spiritual interest. A greater interest was created in me by the appreciation of the collection of songs, which I was making, by my former students and now Professors, Girish Chan- dra Srivastava, Sukhadev Chaube, Shiva Shankar Roy, Chandradhar Sharma, Ramanand Tiwari, and O. B. L. Kapoor. My respected friend Princi- pal Devi Prasad Shukla of the Malaviya College of Allahabad, the keen student of Kabirite litera- ture Pandit Udaya Shankar Shastri of Banaras, the Law Professor of Hindu University Prof. Vyas, Shri Jagannath Prasad, the retired Kabi- rite Registrar of Co-operative Societies, U. P., my relative Sardar Annasaheb Apte of Gwalior, Professors R. N. Kaul and Ali Mahdi Khan gave me a new impetus by putting me in possession of a few excellent Padas and Dohas. The late Shri Munshi Ishwar Sharan, Prof. Baldev Upadhyaya of Banaras, and Shri Laxmi Narain Misra of the Hindi Sahitya Sammelan, showed great satis[ २९ ]Preface (3) faction at some of the interpretations which I had put on certain Padas and Dohas. b) Selection of Padas and Dohas- It was no simple matter to make a selection from the vast array of Padas and Dohas in Hindi spiritual literature. We may say that novelty of thought coupled with spiritual import was the chief ground for our selection of Padas and Dohas. Some Padas and Dohas however had to be taken in spite of their over-familiarity, as their inner meaning was likely to escape the notice of the mere littérateur. It may be said that we never went out hunting for these Padas and Dohas in books of literature, but only accepted them when they came our way during our discussion and reading with students and friends. As the idea of the Collection of spiritual songs was suggested by the famous Ashrama Bhajanavali of Mahatma Gandhi, the idea of their Paraphrase came from the then recently published work of Shri Viyogi Hari, Sant Vani. The present selection has been divided into two parts, namely, of the Padas and the Dohas, following the usual Hindi method of division into Shabda and Sakhi. The sequential arrangement of the Padas and Dohas, their logical disposition into groups, and their developmental order in the different chapters constitute the essential feature of the work. (c) Text, Annotations, and Paraphrase In the course of the collection of Padas and [ ३० ](4) परमार्थसोपान Dohas, my student, Mr. B. R. Kulkarni, M.A. now Lecturer at R. P. D. College, Belgaum, prepared the earliest draft embodying till 1946, 75 Padas 55 Dohas, a few of which were made use of by the present writer in his Kaushika lectures at Poona under the chairmanship of his University colleague, Shri B. G. Kher, then Chief Minister of Bombay, as well as in his Gujerat Research Institute lectures under the chairmanship of his respected friend Shri G. V. Mavlankar, President of the Legislative Assembly. These Padas and Dohas were being constantly added to, to make a century each, when I asked Mr. Awadh Raj Misra, a student of M. A. Philosophy Class at Allahabad, who was well-versed in Hindi and English, to attempt an annotation of them. Later, in order to do full justice to the completion of the work, I had to ask Pandit Shuklaji, Dr. Dhirendra Verma, and Dr. Mataprasad Gupta to suggest to me a scholar who would do the work of annotation under my supervision, and on their recommendation I asked Mr. M. B. Jaiswal, M. A. of the Hindi Department, Allahabad, to complete the work of annotation begun by Mr. Awadh Raj Misra, Mr Jaiswal also undertook, at my instance, the important task of paraphrasing the Padas and Dohas, and successfully carried it out. Another of my M. A. students Mr. Pralhad H. Kulkarni wrote out accurately the entire text of the Padas and Dohas along with their paraphrase and annota- tions written by Mr. Jaiswal, so as to make them [ ३१ ]Preface (5) suitable for the Press. Mr. Suresh Chandra Sharma M. A. Aligarh, now Lecturer in Meerut College, with the laudable gift of brevity and appreciation, summarised the exhaustive annotations, and Mr. Mohan Lal, M. A., who is now Lecturer in Jasvant College, Jodhpur, revised the entire paraphrase portion, and thus the copy was made completely ready for the Press. Mr. Prakasha Chandra Sharma of Banaras with untiring labour looked through the proofs of the text, the paraphrase, and the annotations at the Ganapati Sansthan Press, Sangli. - (d) Appendices on History and Rhetoric-- The great Hindi author Pandit Sukhadev Behari Misra, M. A., D. LITT., with great immanent spirituality, and with affectionate kindness, wrote for me the historical biography, in Hindi, of the Poet Saints included in this volume, and it is a matter of great regret to me that he did not live to see the present work published. He had already made a careful scrutiny of the entire text, para- phrase and annotations of the Paramartha Sopan immediately after printing, and made certain valu- able suggestions. Prof. R. B. Athavale, M. A. of Ahmedabad helped me greatly in preparing the material for assessing the contribution of the Hindi Saints to the science of Rhetoric appended to this volume, in which also I received help from Prof. S. J. Joshi, M. A. of the Banaras Hindu University. The historical biography of the Hindi [ ३२ ](6) परमार्थसोपान Saints may be of use to students of Hindi Llitera- ture, but it will be of much value to students of other Provincial Literatures. The section on Rheto. ric in Paramartha Sopan will be useful not merely to students of Hindi Rhetoric, but to students of Rhetoric in other provincial languages of India also, at the same time that with its criticism of the Sanskrit Rhetoricians it may be said to break some new ground in the general science of Rhetoric from the psychological and philosophical points of view. 3. The Importance of the Hindi Language We all know the great importance that is now attached to the Hindi language. But it is grati- fying to note that the present selection was made before Hindi became the national language of India. In these days, from every platform we hear an enthusiastic eulogy of the Hindi language both from those who know Hindi, as well as those who do not. But one's expression of regard for any language should not end with a mere lip-loyalty or encomium on it. We, therefore, take the liberty of asking how many members of the Union and State Legislatures can lay their hands on their hearts, and claim a first-hand acquaintance with the national language and its literature? Too much has been made of the difference between Hindi and Hindustani, but the difference is not of much significance as the chief centres of Hindi language such as Delhi, Kanpur, Lucknow, Agra and Alla[ ३३ ]Preface (7) habad speak more or less a mixture of the two. Here, in our present selection, Kabir, and Rahim sit alongside of Tulsidas and Surdas, as Mansur and Yari do with Raidas and Mirabai. Hindus and Muslims, Touchables and Untouchables, Male and Female devotees of God all join in singing the praises of God. 4. Five-fold significance of the work- We now turn to the five-fold significance of the work which we are publishing. In the first place, the Padas and Dohas of our present volume will certainly be useful to the littérateurs, devotees, and singers of God. Prof. R. B. Athavale, M. A. of Ahmedabad, Dr. N. S. Paripatyadar of Shola- pur, and Shri Gururao Deshpande of the Radio Department, Dharwar, have sung many of the selected Padas in my presence before they could be incorporated in this volume. Shri Girish Chandra Sharma, M. A., now Lecturer at Jhansi, made a keen appreciative statement, that when the book was ready, he would travel throughout India, book in hand, singing the songs of the great Saints embodying the Grace and the Glory of God. It may be seen that under the 'nom de plume' of Sakhā, he is primarily responsible for an impor- tant poem included in this volume. Secondly, the paraphrase portion of the book will enable non- Hindi readers to learn Hindi by the direct method, and be conversant with its high class spiritual literature expressed in a simple style, as vouchsafed [ ३४ ](8) परमार्य सोपान by some of the great Hindi scholars like Dr. Sukha- dev Behari Misra, and Pandit Devi Prasad Shukla. The spiritual motive is always the most compelling element in human nature, and whatever sus- tains and develops it is a matter of supreme attraction to bumanity. From that point of view, the appreciation of spiritual songs may be accele- rated by a study of their simple formulation in understandable language. Thirdly, the annota- tions appended to this volume may, it is hoped, be found useful to Hindi scholars and University students. Fourthly, the Paramartha Sopan will supply the basis for any critical reflection on its contents, as may, for example, be found in the accompanying volume on the Pathway to God in Hindi Literature. The Sources and Exposition method has been ably employed by scholars like Prof. Burnet, and in that way every single Source- Pada and Doha will have its expository counter- part in the volume to follow. It is not expected that every Philosopher will accept readily the arguments or contents of this critical exposition, until he becomes convinced of the reality of spiri- tual experience. Finally, I may say that the selection was made primarily to help my own spiritual development, स्वान्तः सुखाय as Tulsidas would put it. But I shall be glad if it also helps others like me to perfect their spiritual endeavour. - 5. Thanks I must express my heart-felt gratefulness to His Highness the Rajasaheb of Sangli [ ३५ ]Preface (9) for the valuable assistance which he rendered on behalf of the Ganpati Sansthan to the foundation of the Adhyatma Vidya Mandir, to which the credit of the preparation and printing of the present and the companion volume is entirely due. The prepa- ration of the present work acquired a new impetus since the starting of the Adhyatma Vidya Mandir in 1947, though initially the work had been begun six years before. When His Highness the Raja- saheb of Sangli expressed his earnest desire that "the highest, the noblest, the grandest, and the most glorious purpose that one can conceive be achie- ved, himself being an humble tool in the matter", hearty response was given to it on that day, the Ashadha Shuddha Ekadashi, 29th June 1947, which was, therefore, regarded as the Foundation day. No small praise is due to my spiritual friend, the late Shri M. H. Gadagkar, B. A., at whose earnest initiative the Adhyatma Vidya Mandir began to take concrete shape. It has to be noted also that but for the very efficient conduct and management of the affairs of the Adhyatma Vidya Mandir by such sympathetic and spiritually-mind- ed persons as Shri G. V. Tulpule, M. A., Prof. N.G. Damle, M. A., and Shri K. D. Sangoram, B.A., LL.B., nothing great could have been achieved. A great deal of the organisation of the Adhyatma Vidya Mandir was due to Shri S. N. Deshpande, M. A., B. Sc., who as Manager of the Ganpati Sansthan Press, has carried to completion the printing of the present volume and the companion volume to follow. [ ३६ ](10) परमार्थसोपान In the end, I must express how we are all deeply indebted to Dr. S. Radhakrishnan, Vice- President of the Indian Union, one of the great international Philosophers and Personalities of to- day, for having graciously presided at the publica- tion function of this volume, and thus put the cope-stone on the work which the Adhyatma Vidya Mandir has done during the past five years of its existence. 9th January 1954. R. D. RANADE. [ ३७ ]Extracts from Dr. Radhakrishnan's Speech at the Publication Function of the Paramartha Sopan at Sangli on 9th January 1954. 1. "I am grateful to the Organisers of this function for asking me to associate myself with the publication of Dr. Ranade's Paramartha Sopan. I have known Dr. Ranade for a number of years. It has been possible for him, much more than for myself, to pursue his supreme object in a spirit of dedication. My activities have been scatte- red, and I have had to give much of my time and attention in recent years to other things than Philosophy and Religion. All the same Philosophy remains my first affection. With Ranade, Philosophy is the pursuit of wisdom, not a mere intellectual exercise. It is for him meditation on the Spirit, a dedicated way of life". $2. 2. "You call the Institution 'Adhyatma Vidya Mandir'; and rightly so. "Each religion and philosophy aim at the understanding of Self and communion with Self. They are based on the fundamental bed-rock of self-realisation". "When, [ ३८ ](12) परमार्थसोपान therefore, it is said that we are pursuing the goal of Adhyatma-Vidya which is the quest of the Supreme Self, we are getting beyond the dogmatic and sectarian controversies "What we have always stressed is the fundamental spiritual state variously called ब्रह्मानुभव, ब्रह्मस्पर्श, साक्षात्कार etc. that is, direct communion with the Divine, the direct union of the human Soul with the Divine "" " What may be regarded as the reconditioning of man's nature must take place, so that his Self soaks and sinks completely in the spirit of the Divine". 3. "Paramartha Sopana may be translated either as the Ascent to the Divine, or the Way to Perfection. Wherever philosophy has been seri- ously pursued, wherever religion has been under- stood in the truest sense of the word, it has meant the study of the true nature of the Self. All reli- gions and philosophies at their highest are agreed on this point. ' ✓ 4. Socrates was asked when he was to die Where shall we bury you'? He gave the ans- wer 'You may bury my body, but my soul you cannot bury; it is incorruptible and imperishable.' The Upanishads say, however far you may go, there is something beyond. The limits of Self are unreachable. There is something which exists beyond logic and language. Buddhism holds that one can rise to be Buddha. The potentialities of human nature extend to Divinity. Jainism makes [ ३९ ]Dr. Radhakrishnan's Speech (13) a discrimination between Atma and Anatma. Their attains the knowledge of 'Atma'. Christianity says 'The Kingdom of God is within you.' It is universal spirit of God that dwells in you. 'The Spirit of man is the candle of the Lord' say the Jews. St. Paul observes 'Know you not that you are the temple of God, and the Spirit of God dwelleth in you.' In different ways, therefore, all the great Prophets have called us back to the realisation of the deepest Self in us which lies behind the layers of the body and mind. Until man attains it, his goal remains unfulfilled. Spiritual realisation is the manifest destiny of man. Until he is able to find his way to the understanding of the Supreme, his heart is restless. All these Prophets of God believed that the natural culmination of human development was in the Divine". 5. "In our country, we have worshipped not the industrialists, or the military heroes, or kings, or the emperors, or the dictators, or the statesmen, but we have worshipped the Saints who have penetrated behind the layers of body and mind, sunk into the depths of Self, and anchored them- selves to the Divine. Such men are not to be limited to Europe, Asia, or America, or to this or that religion. The spiritual quality is common to the Arya, Anarya, Muslim or Christian. v6. Secular State does not mean a State with- out religion. It is not secular in this sense that [ ४० ](14) परमार्थसोपान we deify the worldly and the material. It is secu- lar only in the sense that we recognise that every religion shows a way to reach the Supreme, and we do not wish to identify the State with any parti- cular dogma or creed. It is secular in the sense that it is something which takes its stand on the very roots of our religion. In the Secular State we give liberty to all to exercise freedom of wor- ship and thought. We recognise the liberty of religious life. The same liberty must be given to all people. ✓7. Spirituality does not involve renunciation of the world. On the other hand, spirituality is excellence in action, योग: कर्मसु कौशलम्. The world at present finds itself in a night-mare condition of tension and conflict, from which it can be rescued and united only by true religion. The world can be really bound together and united at the spiri- tual level through religion expressing itself in love. Religion signifies two things in particular. One is the inward awareness of Spiritual Self, spiritual perception. Outwardly, it is abounding love to humanity. яand, Wisdom and Love, con- stitute true religion". [ ४१ ]परमार्थसोपान GENERAL INTRODUCTION I PADAS If we make a comparative study of the Philo- sophies and Religions of the world, and especially of the lives and teachings of those who in the various stages of humanity and in different ages and lands have walked on the path of God, we shall see that there are certain broad characteristics common to the Pathway, which they have all pursued in the attain- ment of God. These might for convenience sake be summarised under five heads. First, there are certain incentives which prompt men to spiritual life -philo- sophical, axiological and psychological. Then there is the question of moral and spiritual preparation which they must tackle before they can hope to advance on the Pathway. Thirdly, they have to keep before them- selves certain exemplars of conduct and attainment which they must necessarily follow. This they cannot do unless they have defined to themselves, both theo- retically and practically, the nature and functions of God in relation to the exemplars above mentioned. When the relationship between the exemplars and God has been defined, they have to tread the path them[ ४२ ]2 परमार्थ सोपान [ Part I selves before they can be convinced about the reality of the experiences of those who have gone before them. Finally, after having walked on the Pathway for a long time, and through travails and turmoils of body and mind, of nature and society, they can envisage to themselves certain landmarks, certain lamp-posts, which will help them to walk with courage and confidence on the Pathway to God, and attain to the highest ideal they have been seeking. CHAPTER I In the present work, we shall be concerned with these five chief topics which have characterised the pursuit, in the attainment of God, of seekers in the Hindi provinces, as they have also characterised that of the seckers in other provinces of India, as well as other parts of the world. We shall first state in brief the different incentives which have prompted the Hindi saints to the pursuit of the spiritual ideal. In the first place, there are the questions of the pursuit of illusions, of blindness to reality, and of sleeping while waking, which have been stressed by a number of thinkers all over the world. After this comes the great philosophical question of the architechtonic skill that has been exhibited by God in the creation and governance of the world, and which fills the aspirant with wonder and awe and a sense of determination for the realisation of the ideal to which it points. This would probably be the cosmo-teleological approach to the determination of the nature of God. After this philosophical approach, we have to tackle the ethical [ ४३ ]Padas ] General Introduction 3 approach also, especially from the side of the relation- ship of works to recompense. These questions have received the highest priority from philosophers and moralists, especially from Kant. After these philo- sophical and ethical approaches, we have to consider the question of sin whose existence we find in the lives of men and in society. Those who want to evolve an incentive to spiritual life through the consideration of sin are necessarily prompted to seek thenceforth a life which will be for ever beyond its pale. After the consideration of sin come the questions of old age and death, which are very peremptory considerations, very positive facts, which lead a man Godward. Immediate- ly after the question of death we stand face to face with the questions of transmigration and metem- psychosis, a determination of the nature of which in Nachiketian fashion also prompts us to pursue the spiritual ideal. The last incentive we shall discuss in the present chapter is the incentive of helplessness in life's experience, which will instil into the mind of man the conception of a power altogether beyond the range. of his own impotent reflection. A consideration of all these incentives may throw a gleam of light before the eye of the spiritual seeker, and he may find that unless he resigns himself completely to the will of this Omni- potent Being, it may not be possible for him to pursue the spiritual path steadfastly, courageously and successfully. CHAPTER II The last chapter was devoted to a review of the various incentives that lead to the desire for the spiri[ ४४ ]4 परमार्थसोपान [Part I tual life. Now we must proceed to consider what moral virtues have to be cultivated before such a spiritual life could be realised. Cultivation of the moral virtues also implies an avoidance of bad quali- ties. Hence arises the necessity of the consideration of the avoidance of vices along with the cultivation of virtues. The first great vice is the company of the wicked; for it is the mother of all the vices. We shall consider with reference to relevant songs from Surdas, Kabir and Charandas the main vices that are to be avoid- ed, and the main virtues that are to be cultivated. One of the most important of such virtues is the company of the good. A real welfare-state is the company of the Saints. In this connection, Nanak tells us how the company of the saints might enable us to have a vision of God. Tulsidas also tells us how all the saints are tied together by the bond of God-love. That, accord- ing to Tulsidas, seems to be the highest virtue. We are further told by Tulsidas in a how God-love is the charioteer who leads the chariot of life to spiri- tual victory. In a couple of others, Tulsidas gives us a vivid description of the distinction between Jnana and Bhakti, the one being compared to a dazzl- ing light, the other to a brilliant jewel. Further, we hear from Surdas the opposition between the way of Knowledge and the way of Devotion, and then a re- conciliation of the two from Tulsidas. Finally, in a fine we are told by Tulsidas how this devotion to God might be compared to a diamond with nine facets, each representing one aspect of God.devotion, [ ४५ ]Padas ] General Introduction 5 CR and all being present in an ideal Saint. The Chapter may well be ended with a review of the various virtues that are to be cultivated and the various vices that are to be avoided, which might be regarded as a distinct contribution of Hindi saints to World-Ethics, a contribution which might well be compared to that made by the great moral philosophers of ancient and modern times, such as Plato and Aristotle, Sidgwick and Green. CHAPTER III The subject-matter of the third chapter is God in relation to the Saints. The problem of God is always an interesting and difficult one, and when we try to find its bearing on mystical literature, it becomes all the more difficult, because mysticism transcends philo- sophy, and cares only for the intuitive apprehension of God. In our present chapter, we shall first speak about the problem of God as it appears in some major Saints of Hindi literature. Here we shall come across the philosophico-mystical argument of Ramanand, the description of God as Niranjana by Kabir, and the conception of Tulsidas that the Niranjana God assumes a Saguna form. After this we shall have two inter- calary views of Tulsidas bearing on the subject, namely, the inscrutability of the reasons for the in- carnation of God, and God as inspring different emotions in different men. We shall next proceed to consider the theistic-pantheistic utterances of Mirabai, [ ४६ ]6 परमार्थ सोपान [ Part I the highly poetic analogies of Raidas about the rela- tion between Saint and God, and Nanak's doctrine of the unity of the internal and the external perception of God. We shall then pass on to the second part of our problem, namely, the prayers which the Saints have offered to God. These prayers fall under two heads, first the philosophical prayers, and second the lyrical prayers. In the philosophical prayers man's mind is equanimous with the Real. In the lyrical prayers, it goes out of itself to reach the highest ideal. We have examples of the first in the ethico-philosophical poem of Dadu, Raidas's poem with its strong emphasis on the necessity of mutual perception by Saint and God, and lastly a poem in imitation of Tulsidas on the parity between Saint and God, the Saint being an oars- man through the river of life, and God an oars- man through the ocean of existence. The lyrical prayers may be illustrated firstly from Surdas's two poems which give us the instances of a bird on a tree caught between the hawk and the hunter, and of a sparrow on the high seas which has no other place to perch on except the mast of God. Then, again, we have a lyrical poem in Surdasian style on a blind man praying to God to make him reach the topmost part of the hill through tortuous and dark ascents. After this, we shall come to two more poems giving us desperate utterances of a female and a male devotee respectively on the fulfilment of their aspirations towards God. Finally, at the end of the chapter, we shall meet with a very remarkable poem by Bahiro, which after reviewing the various kinds of liberation [ ४७ ]Padas] General Introduction comes to regard resignation to God as the highest consummation to be attained by man. CHAPTER IV In the last chapter, we have taken a panoramic view of the different ideas held by the Hindi saints about the nature of God, and the prayers which they have offered to him. In the present chapter, we shall proceed to a description of the actual path of their pilgrimage, as well as the conditions which are necessary for taking them to their desired goal. In the first place, the aspirants must feel the necessity of a Spiritual Teacher who will guide them through the moral and physical turmoils of life. In that matter, we shall consider the characteristics, both moral and spiritual, which are necessary for the Spiritual Teacher. In this respect, the description given by Kabir in regard to these qualities of the Spiritual Teacher can never be excelled. We shall then proceed to discuss the means by which the meditation on God is to be accomplished, namely, the Name of God, as also the relation which Tulsidas tries to establish between the Name and the Form of God. After this comes the methodology of meditation which is described here in five stages. One of the chief contributions which Kabir makes to the process of meditation is what he calls internal meditation. After this, comes the requirement of intensive concentration, which is the very life-blood of the meditational process. After concentration, we come across three other requirements, namely, those that have been mentioned by Patanjali as चिरकाल, नैरन्तर्य and [ ४८ ]8 परमार्थसोपान [Part 1 R. A man must continue his meditation to the end of his life; he must utilise every breath of his life in its service; and finally, all this must be accomplished in a spirit of devotion. After dealing with these different stages of the meditational process, we shall discuss the place which Yoga and Absolutism occupy in the sphere of meditation. Ultimately, we shall find that the meditational process rises superior to both these elements. Next, we shall proceed to consider two different types of aspirants with their two different attitudes, the militant and the submissive. The one might be called the tough-minded type, and the other the tender-minded. Kabir peculiarly enough illustrates both these, while the tender-minded type finds its superb illustrations in Surdas and Mirabai. In reference to these latter Saints, we shall also consider the pheno- menon of the so-called Dark Night and the Dawn. CHAPTER V We now pass on to the final chapter of the pre- sent part, namely, on the culmination of spiritual experience in the Pada literature. The chapter will be devoted to the discussion of the spiritual experience under nine different heads, each containing a group of songs in an ascending order of spiritual experience. Group I will contain a description of the varieties of mystical experience attained by various Hindi saints. Under this head we shall consider in order the spiri- tual utterances, in the first place, of Mirabai, the Mystic Princess, then of the two great Hindi saints Surdas and Tulsidas, then of that group of spiritual [ ४९ ]Padasj General Introduction 9 realisers revelling in their description of mystical experience, such as Gorakhnath, Dharamdas and Yari, and finally of the two great Maratha saints who have also contributed to the mystical literature in Hindi, namely, Ekanath and Mahipati, the first because he was a citizen of Paithan in the Deccan which was under Mohammedan influence, as well as because he later lived at Banaras for some time in the maturity of his spiritual experience; and the second, because he settled and died at Gwalior. After the description of the varieties of mystical experience by these great saints, we shall pass on to Group II which contains the famous description by Charandas of the psychological and moral effects of God-realisation. Then, we shall proceed to Group III wherein we shall find Kabir describing the sublimity and ineffability of mystical experience in language which cannot be surpassed. Kabir is not satisfied with a mere description of spiritual experience in the ordinary terminology of the mystics, but goes on, as we shall see in Group IV, to rejoice in his description of what the present writer has called "Flavourism", in which Dadu also joins him. Closely allied to the description of Flavourism, we have in Group V Kabir's inebriated description of God- intoxication, which reconciles the madness of intoxi- cation both with equanimity and freedom. As a result of this God-intoxication, we have in the next Group the description by Kabir of the lifting of the Cosmic Deceit. As the former Group contains a Sufistic descrip- tion of mystical experience by Kabir, the present one contains his account of mystical experience in a II [ ५० ]10 परमार्थसोपान [Part I Vedantic vein. After this, we ecme to probably the most important Group of poems in the present chapter, namely, on the nature of ecstacy and its contribution to the sustenance of the world. In the Group that follows, we have the post-ecstatic ejaculations of Gulal, Nar- harinath and Raidas-Gulal the Bhojpuri musician poet, Narharinath, the spiritual teacher of Mahipati whom we have already mentioned, and Raidas, one of the greatest of the Untouchable Saints of India. Finally, we have from Kabir in an autobiographical manner a description of apostleship and prophethood, which may be regarded as the very cope-stone of mystical life to be ever attained by man. [ ५१ ]परमार्थसोपान GENERAL INTRODUCTION II DO HAS In the first part of our work, we have seen how an aspirant rises step by step from certain incentives to spiritual life to the culmination of spiritual experience. The five chapters in the first part, namely, on the Padas, we may say, constitute the macrocosm of spiritual experience as found in Hindi literature. The five chapters in the present part on the Dohas consti- tute the microcosm with the same head-topics seriatim, which are to be met with in the first part of our book. In this division between Padas and Dohas we have followed the time-honoured tradition in Hindi litera- ture, which separates the Shabdas from the Sakhis. Probably this method is to be commended, because a bigger thing cannot naturally go with a smaller, especially when the bigger thing contains spiritual reflections, and the smaller didactic epigrams. It is for this reason that the present writer has styled the Doha literature in one place as Epigrammatic Mysticism. The great saint Tulsidas has made an original use of the Dohas as containing the "Quintessence" of the narrative in the Ramayana, and connecting Janus-wise [ ५२ ]12 परमार्थ सोपान [Part II the Chaupais that precede and the Chaupais that follow in the progress of the narrative. The word Doha thus signifies by a sort of a not merely a metre, but also the 'churned or condensed milk' of the narra- tive fully expounded in the Chaupais. Elsewhere, as in other Hindi writers of Doha literature, the Dohas become symbols of highly ethical, spiritual, and even worldly-wise bon mots. The present writer thinks that scarcely in any other provincial literature of India there is this peculiar combination of epigram, wit, humour, sarcasm, love, devotion, service and general advice to humanity, which we find in the Dohas. There are only two parallels which we can think of in connection with the Dohas. In Marathi literature we have the Abhangas, and in Kannada we have the Vacha- which may offer a parallel to the Dohas in Hindi literature. Just as the Dohas can rise to the highest spiritual experience, so the Abhangas and the Vachanas can also rise to the same level. The Dohas are smaller than the Abhangas and poetic instead of prose, as is the case with the Vachanas. Moreover, every writer of Vachana literature does not write at the highest level. The only author in Kannada literature who may be compared with Kabir is the epigrammatic Saint nas, The Abhangas in Marathi literature are more sentimental as in Tukaram and more expressive of spiritual experience as in Jnaneshwar; but the entire Abhanga literature of Maharashtra does not come up to the level attained by Jnaneshwar or Tukaram, just as the Dohas of writers in Hindi literature do not always come up to the level attained by Kabir. [ ५३ ]Dohas] General Introduction 13 As far as possible, we have selected only such Dohas as would supplement the ideas in the Padas, un- less the Dohas are so brilliant that they cannot be omitted. For example, in the first Chapter of our Dohas, we are enumerating only two incentives, the incentive of flux or perpetual change, and the incentive of decrepitude or death. The second is to be found in the Padas, but the first is to be found in the Dohas only. To take one more illustration, the Dohas in our second chapter will contain ideas which are only supplementary to those contained in the Padas, for example, ideas such as those of the combination of material and spiritual welfare, the relation of original temperament to moral character, valuation of fine arts, and so on. We are stating these facts only in order to show that our Dohas are not merely replicas of our Pada literature, but in a way supplement the ideas contained in the Padas. CHAPTER I The essence of the first chapter of the Dohas consists in giving similitudes and analogies for the phenomena of perpetual flux and evanescence. As re- gards the former, we are treated in the first place to (1) a pun upon the two meanings of the word which signifies both a military march and Death, then (2) the perpetual and unceasing round of new and old foliage in nature, and lastly, (3) the question of the impossibility of a definite prediction of the bud of life blossoming into a flower. As regards the latter, we meet with trenchant suggestions as to (1) the succes[ ५४ ]14 परमार्थसोपान [Part II sion of heights and pitfalls in human life, (2) the incomprehensibility of the emergence and dissolution of the life-principle, and finally, (3) the infinite sadness following upon the spectacles of conflagrations in human existence. These, in fact, are regarded by the Dohas as the incentives that prompt us to spiritual life. CHAPTER II After the discussion of the incentives to spiritual life, we pass on to consider the help which the Dohas give for the formation of a good moral life. What moral preparation are we asked to make in order to fit ourselves for the spiritual task?- that is the question. Analysing the present chapter, we may say that we shall have to discuss here the following points seriatim : (1) combination of material and spiritual welfare, (2) the relation of original temperament to the forma- tion of character, (3) fine arts, their moral and immoral aspects, (4) charity, (5) love of God as the supreme virtue, in its individual, social and spiritual aspects, and finally, (6) self-annihilation as the only road to God. CHAPTER III In our last chapter, we have tried to ascertain what the moral path to sainthood is. In the present chapter after first discussing the rarity of the pheno- menon of sainthood, we shall proceed to some points in the doctrine of God according to the Dohas, parti- cularly to the doctrines of the Immanent and the Transcendent, the अंतर्यामी and the वहिर्यामी, the latter [ ५५ ]Dohas ] General Introduction 15 being a very notable contribution of Tulsidas to the Philosophy of Religion. After having discussed these categories, we shall proceed, in connection with the Doha सगुन हि अगुनहिं नहिं कछु भेदा, to indicate the ten ascending stages of Tulsidas's Philosophy of Devotion, which involves a survey of the relationships between such fundamental conceptions as सगुण, निर्गुण, नाम, रूप, and ध्यान. We shall next proceed to discuss the relationship that exists between Saints and God, both practical and philosophical. Under the first head, we shall consider the questions of (1) proximity to God which means protection, and (2) personal autonomy under the suzerainty of Divine power. We shall next proceed to consider (3) to what lofty heights, according to Tulsidas, a saint can ascend starting from a life of abject poverty, as well as (4) the service which God renders to such a saint as Tulsidas in North India, and Ekanath in the South. The last two points to be considered in this connection would be (5) the fore- fulfilment of a devotee's desires by God, and (6) the ideal of eudaemonistic attainment by the Saint of combined material and spiritual welfare. Under the second head, we shall proceed to the concluding Dohas of this chapter, wherein we will be told about the philosophical relationship that subsists between a Saint and God. Here three stages will be indicated first, the Saint's identity with the second, the saint as reflecting the fч, and third, the eschatological mergence of spirit with spirit to which the Saint ultimately attains. [ ५६ ]16 परमार्थसोपान CHAPTER IV 7 [Part II In this chapter we will discuss the beginnings of the spiritual pilgrimage as found in the Dohas. We shall begin by considering the nature and function of the spiritual teacher in the scheme of the realisation of God. Next, we shall proceed to two important topics. First, we shall discuss the method by which the spiri- tual teacher instructs us to begin and perfect our endeavour for God-realisation. This, of course, is medi- tation by the Name which the teacher communicates to us from a high spiritual altitude, from which it must descend and be conduited in the minds of his disciples. Second, we shall discuss the power that lies in this Name, and the function it performs in the spiritual development of the disciple. Afterwards, we shall discuss four important requi- sites for the perfection of this methodology, namely, what physical, mental, moral and mystical requisites are essential for this perfection. Finally, that inner spring of devotion, that long- ing for self-realisation, that passionate attachment to the spiritual ideal, without which we can never rise to the sublime heights of mystic realisation, will be discussed briefly with refererence to the Dohas. CHAPTER V In our last chapter, we have seen the beginnings of the meditational process, which must be crowned by the prefection of mystical experience. This consti[ ५७ ]Dohas] General Introduction 17 tutes the highest ascent of man towards the Life Divine. Of course, this ascent is to be made through a number of rungs of the spiritual ladder, but before we tackle this problem, it will be necessary for us to make a preliminary investigation, both philosophically and psychologically, of certain fundamental conceptions such as the relation of intuition to intellect, the meaning of internal perception, and the question of the inter-com- municability or otherwise of various kinds of sensuous and super-sensuous experiences. After this preliminary investigation, it will be our task to consider the varieties of super-sensuous experience, which form the keynote of the present chapter. Of course, these kinds of supersensuous experience are stressed wherever and in whatever form of literature an attempt is made to climb the ascent. In the Dohas in Hindi literature we find in an inexplicable and cryptic form, and at the same time very accurately, all the stages with which we are conversant in other provinces and other literatures, which may therefore be regarded as the distinct contri- bution of the Dohas to the psychology of religious expe- rience. The first thing stressed in the Dohas is the Anahat sound, the consequent music, and the necessity for coming into contact with the musician who produces the music. Then we go on to a brief philosophical indication of the nature of the Anahat Shabda and see how this is experienced in a super-sensuous manner. Next, we shall proceed to visual experience, both morphic and photic, which characterises the rising Saint, and then to other super-sensuous experiences, such as the spiritual bath, the spiritual juice and the spiritual [ ५८ ]18 परमार्थसोपान fragrance, about which the Dohas speak. [ Part II After this comes the problem of Self-realisation. Of course, it cannot be maintained that the Dohas do full justice to such an important subject, but there are definite in- dications in the description of the Dohas which put us in mind of similar ideas in more developed literatures in connection with the subject of Self-realisation. Then there are Dohas which describe motor and tactual experiences, which form an important development of one chief form of self-realisation. In order to attain such spiritual heights, however, a great travail has to be experienced. This we might call the travail of unison. The dangers we have to face, the temptations we have to resist, the calamities we have to suffer, all these constitute the travail through which we must pass before we attain to the crown of spiritual experience. When such a state has been reached, it is accompanied by certain marks, especially the moral marks of God-realisation, which distinguish a highly developed Saint from others. Finally, we shall go on to the doctrines of liberation, beatification, and infini- tude, which in different ways constitute the spiritual 'Summum Bonum' to be ever attained by man here below. [ ५९ ]PART ONE PADAS [ ६० ]________________

परमार्थसोपान [ Part I Ch. 1 CHAPTER 1 Incentives to Spiritual Life. 1. FROM ILLUSION TO ILLUSION. धोखे ही धोखे डहकायो । समुझि न परी विषय - रस गीध्यो हरि-हीरा घर माँझ गँवायो । टे ॥ ज्यों कुरंग जल देखि अवनिकों प्यास न गई दसौं दिसि धायो । जनम जनम बहु करम किए हैं तिन में आपुन आy बँधायो ॥ १ ॥ ज्यों सुक सेमर - फल - आसा लगि निसि वासर हठि चित्त लगायो । रीतौ पयौ जबै फल चाख्यो उड़ि गयो तूल ताँवरो आयो ॥२॥ ज्यों कपि डोरि बाँधि बाजीगर कनकन कौं चौहटै नचायो । सूरदास भगवन्त-भजन बिनु काल व्याल पै आप खवायो ||३|| [ ६१ ]________________

Pada 1] Incentives. ३ CHAPTER 1 Incentives to Spiritual Life. (१) अनुवाद ( मैं ) धोखे ही धोखे से ठगा जाता रहा । बात समझ में न आई | विषय - रस में फँस गया । घर के मध्य हरिरूपी हीरा खो दिया । अवनि को जल समझ कर कुरंग के समान दसों दिशाओं में दौड़ता रहा; किन्तु प्यास नहीं बुझी । जन्म जन्म में अनेक कर्म किये हैं । उनमें अपने आपको बँधा दिया । शुक की तरह सेमर के फल की आशा में लग कर रात दिन हठ करके फल पर चित्त लगाया; किन्तु जब फल पर चोंच लगाई, तो तूल उड़ गया । फल खाली पड़ गया और संताप हो गया । जैसे बाजीगर कपि को डोरीसे बाँध कर कण- ऋण के लिये चौहटे पर नचाता है, उसी प्रकार मैं नचाया गया । सूरदास कहते हैं कि भगवान के भजन के बिना अपने को काल रूपी व्याल का भक्ष्य बना दिया । [ ६२ ]४ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 1 2. ON UNIVERSAL BLINDNESS

केहि समुझावों सब जग अन्धा ॥ टे ॥ इक दुइ होयँ उन्हें समुझात्रौं सहि भुलाने पेटके धन्धा पानी घोड़ पवन असवरवा, दरकि परे जस ओसक बुन्दा ॥ १ ॥ गहिरी नदी अगम हैं धरवा, खेवनहार के पड़िगा फन्दा | घर की वस्तु नजर नहिं आवत, दियना बारि के ढूँढ़त अन्धा ॥ २ ॥ लागी आगि सबै वन जरिगा, विन गुरुज्ञान भटकिगा बन्दा | कहै कबीर सुनो भाई साधो, जाय लिङ्गोटी झारि के बन्दा ॥ ३ ॥ [ ६३ ]Pada 2 ] Incentives. ५. (२) अनुवाद. ( मैं ) किसको समझाऊँ ? सारा जग अन्धा हैं । एक दो हों तो उनको समझाऊँ । सभी पेटके धन्धे में फँसे हुए हैं । पानीरूपी घोड़ा पवन सवार होने के कारण ओसकी बूँदके रूपमें तुरन्त गिर पड़ता है । गहरी नदी में अगम धार बहने के कारण खेनेवालेको धोका होगया है । घरकी वस्तु नजर नहीं आती; पर अन्धा दिया जलाकर ढूंढ रहा है। आग लगी, सारा वन जल गया । गुरु-ज्ञान के बिना मनुष्य भटक गया है। कबीर कहते हैं, हे साधी, बन्दा लङ्गोट झाड़कर जाता है । [ ६४ ]परमार्थसोपान [ Part I Ch. 1 ६ 3. THE SLEEP OF IGNORANCE. मुसाफिर सोता है वेहोस । नैन में भरा नींद का रोस || टे ॥ पूँजी पास बहुत तू लाया । इस नगरी में जब तू आया । कहीं न ठग ले जावे, खोंस ॥ १ ॥ जिस कारज को जो तू आया । सौदा वह कछु कर ना पाया । यही बड़ा अफ़सोस । झूठे सुख की निंदिया सोया । विना विचार माल सब खोया । दीजै सबको दोस ॥ २ ॥ ॥ ३ ॥ कृष्णानन्द जान लो हरिको । जाना है जो अपने घर को । प्रभुपद कर सन्तोस ॥ ४ ॥ [ ६५ ]• Pada 3 ] Incentives. (३) अनुवाद. मुसाफिर, तू बेहोश सोता है । ( तेरे ) नयन में नींद का जोश भरा है । जब तू इस नगरी में आया, तब ( अपने ) पास बहुत पूँजी लाया । उसे कछौंटे में खोंस ले, ऐसा न हो कि ठग उसे लूट ले जाय । जिस कार्य के लिये तू आया, वह सौदा कुछ नहीं कर पाया, यही बड़ा अफ़सोस है । तू झूठे सुख की नींद में सो गया । तूने बिना विचार सब माल खो दिया, ( फिर ) तू सब को दोप देता है । कृष्णानन्द कहते हैं - अगर अपने घर को जाना हैं, तो प्रभु हरि को जानकर उनके पदमें सन्तोष - कर ले ७ [ ६६ ]परमार्थसोपान [ Part I Ch. 1 4. PHILOSOPHICAL AFFLATUS TO SPIRITUAL LIFE. केशव कहि न जाय का कहिए ? || टे ॥ देखत तव रचना विचित्र अति समुझि मनहिं मन रहिए ॥ १ ॥ सून्य भीति पर चित्र रङ्ग नहिं, कर विनु लिखा चितेरे धोए मिटर न मरड़ भीति, दुख पाइय यहि तनु हेरे ॥ २ ॥ रवि-कर-नीर बस अति दारु मकर रूप तेहि मांहीं बदन-हीन सो ग्रसड़ चराचर पान करन जे जाहीं कोउ कह सत्य झूठ कह कोऊ जुगल प्रबल करि मानै तुलसिदास परिहरै तीनि भ्रम जो आपछि पहिचानै [ ६७ ]Pada 41 Incentives. (४) अनुवाद. हे केशव, कहा नहीं जाता | क्या कहा जाय तुम्हारी अति विचित्र रचना को देखकर मन ही मन समझ कर रहना पड़ता है । कर-हीन चितेरे ने शून्य भीत पर रङ्ग के बिना चित्र लिखा है, जो धोने से भी नहीं मिटता । ( फिर भी ) भीति नहीं मरती । इस तन को देखने से दुख प्राप्त होता है । रविकरनीर में अति दारुण मकररूप बसता है । वह मकर मुख- हीन होने पर भी चराचर में से जो कोई ( जल ) पीने जाता है, उसको खा लेता है । ( इस संसार को ) कोई सत्य कहता है, कोई असत्य कहता है । कोई सत्या- सत्य दोनों ही को तुल्यवल मानता है । तुलसीदास कहते हैं, कि जो अपने को पहिचानता है, वही तीनों भ्रमों को छोड़ सकता है । . [ ६८ ]१० परमार्थसोपान [ Part I Ch. 1 5. CONTRADICTIONS OF DESERT AND FRUIT. ऊधो धनि तुम्हरो वेवहार ॥ टे ॥ धनि वै ठाकुर धनि वै सेवक, धनि तुम वर्तन - हार ॥ १ ॥ आम कटावत ववुर लगावत, चन्दन झोंकत भार ॥२॥ चोर बसावत साह भगावत, चुगलनि कौं एतबार ॥३॥ समुझि न परति तिहारी ऊधो, हम व्रजनारि गँवार 11811 सूरदास धनि तुम्हरि कचेरी, अंधाधुंध दरवार ॥५॥ [ ६९ ]Pada 5] Incentives. ११ (५) अनुवाद. हे ऊधव, तुम्हारा व्यवहार धन्य है । वह स्वामी धन्य है ! वह सेवक धन्य है ! वर्तनेवाले तुमभी धन्य हो ! (तुम) आम कटाते हो, बबूल लगाते हो और चन्दन को भाड़ में झोंकते हो । चोर को बसाते हो । साह को भगाते हो और चुगलखोरों का विश्वास करते हो । हे ऊधो ! हम ग्रामीण व्रज- स्त्रियाँ हैं, ( कथनी करनी, रहनी ) हमारी समझ में सूरदास कहते हैं, तुम्हारी कचहरी धन्य हैं, अंधाधुंध लग रहा है । तुम्हारी विद्या नहीं आती है । जहाँ दरबार [ ७० ]१२ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 1 6. GOD IMPLORED FOR DELIVERANCE FROM APPEARANCE AND SIN कीजै प्रभु अपने विरद की लाज ॥ दे | महा-पतित कबहूँ नहिं आयौं, नैकु तिहारे काज माया सबल धाम धन वनिता, बाँध्यो हौं इहि साज देखत सुनत सबै जानत हौं, तऊ न आयौ ँ वाज ॥ १ ॥ ॥ २ ॥ ' 11 3 11 कहियत पतित बहुत तुम तारे, स्रवननि सुनी अवाज 11.811 दड़ न जात केवट उतराई, चाहत चढ्यौ जहाज 114 11 नई न करन कहत प्रभु तुम हौ, सदा गरीब निवाज 11 & 11 लीजै पार उतारि सूर कौं महाराज व्रजराज ॥ ७ ॥ [ ७१ ]Pada 6] Incentives. १३

(६) अनुवाद. प्रभु, अपने विरद की लाज रखिये । मैं ऐसा महापतित हूँ कि तनिक भी तुलारे काम नहीं आया । इस धाम, धन और वनिता रूप सवल माया की सजावट में अपने को बाँध लिया है। देखता हूँ, सुनता हूँ, सब कुछ जानता हूँ । फिर भी उससे दूर नहीं हुआ । कहा जाता है कि तुमने बहुत पतितों को तारा है । ( मैंने भी ) अपने कानोंसे ऐसी वाणी सुनी है । जहाज़ पर चढ़ना चाहता हूँ; पर केवट की उतराई नहीं दी जाती । मैं आपसे कोई नई चीज़ करने के लिये नहीं कहता हूँ । हे प्रभु! तुम सदा गरीबों पर कृपा करनेवाले हो । हे महाराज ब्रजराज ! सूरदासको पार उतार लीजिये ! [ ७२ ]20 परमार्थसोपान [Part I Ch. 1. 7. WE MUST BE BEHOLDEN TO OUR VERY SINS FOR THE VISION OF GOD शङ्कर रामरूप अनुरागे । नयन पञ्चदश अतिप्रिय लागे 11 % 11 निरखि रामछवि विधि हरपाने | आठहिं नयन जानि पछिताने ॥ २ ॥ सुरसेनप उर बहुत उछाहू | विधि तें डेवढ़ लोचन लाहू ॥ ३ ॥ रामहिं चितव सुरेस सुजाना । गौतम शाप परमहित माना 11811 देव सकल सुरपतिहि सिहाहीं । आजु पुरन्दर सम कोउ नाहीं ॥ ५ ॥ [ ७३ ]Pada 7] incentives. १५ (७) अनुवाद. शङ्करजी रामरूपमें अनुरक्त हुए, और उन्हें अपने पन्द्रह नयन अतिप्रिय लगे । राम की छवि देखकर ब्रह्मदेव हर्षित हुए और अपने आठ ही नयन जान कर पछताये । पड़ानन को अपने हृदय में बहुत उत्साह हुआ क्योंकि उन्होंने ब्रह्मदेव से ड्योढे नयनों का लाभ उठाया । चतुर इन्द्र ने राम को देखकर गौतम ऋषि के शाप को परम हितकारी मान | देवगण इन्द्र की बढ़ाई करने लगे कि आज पुरंदर के समान कोई नहीं । [ ७४ ]401120 १६ मार्थसोपान [ Part 1 CH. i 8. TULSIDAS ON THE EFFECTS OF OLD AGE: ममता तूं न गई मेरे मन तें ॥ दे ॥ पाके केस जनमके साथी, लाज गई लोकन ते || 2 11 तन थाके, कर कम्पन लागे, ज्योति गई नयनन तें ॥२॥ सरवन वचन न सुनत काहु के, बल गये सब इन्द्रिन तें 113 11 टूटे दसन वचन नहिं आवत, सोभा गई मुखन तें 11811. कफ पित बात कण्ठ पर बैठे, सुतहि बुलावत कर तें 114 11 भाइ बन्धु सब परम पियारे, नारि निकारत घर तें ॥६॥ जैसे शशिमण्डल विच स्याही, ॥ ७ ॥ छुटै न कोटि जतन तें तुलसिदास बलि जाउँ चरन तें, लोभ पराए धन तें ॥ ८ ॥ [ ७५ ]Pada 81 Incentives. १७ (८) अनुवाद ममता ! तू मेरे मन से नहीं गई । जन्म के साथी मेरे केश पक गए । लोगों से मेरी लज्जा चली गई । तन थक गया । हाथ काँपने लगे । नेत्रों से ज्योति निकल गई । श्रवण किसी के वचन नहीं सुनते । इन्द्रियों का बल चला गया । दाँत टूट गये । कफ, पित्त, और वात कण्ठ पर बैठ गए हैं । सुत को हाथ से बुलाता हूँ । परम प्यारे भाई, बन्धुजन और नारी घर से निकाल रहे हैं । जैसे शशिमण्डल की स्याही कोटि यत्न से भी नहीं छूटती • ( उसी प्रकार ममता मेरे मन से अब भी नहीं गई ) | . तुलसीदास तुम्हारे उन चरणों की बलि जाता है, जो विषयों के लोभ को परास्त करते हैं । [ ७६ ]परमार्थसोपान [ Part 1 Chi 9. SURDAS ON THE RAVAGES OF DEATH. जा दिन मन-पंछी उड़ि जैहै 11211 ता दिन तेरे तन-तरुवर के, सबै पात झर जैहैं या देही कौ गरव न करिए, स्यार काग गिध खैह ॥ १ ॥ 11311. तीननि मैं तन के विष्ठा कृमि, कै है खाक उड़े हैं ॥३॥ कह वह नीर, कहाँ वह सोभा, कहँ रंग-रूप दिखे हैं 11811 जिन लोगन सों नेह करत हौ, तेई देखि घिने हैं 114 11 घरके कहत सवारे काढौ, भूत होइ धरि हैं 11 & 11 जिन पुत्रन्हि बहुत प्रतिपाल्यो, देवी देव मनें हैं ॥७॥ तेई लै खोपरी बांस दे सीस फोरि बिखरे हैं ॥ ८ ॥ अजहूँ मूढ़ करहु सतसंगति, सन्तन में कछु हैं 11 8 11 नर वपु धारि भजत नहिं हरि कौं, जम की मार सो खै हैं 112011 सूरदास भगवन्त भजन विनु, वृथा सुजनम गँव हैं ॥११॥ [ ७७ ]Pada 9] Incentives १९ (९) अनुवाद. जिस दिन मन रूपी पक्षी उड़ जायगा, उस दिन तेरे तनरूपी तरुवर के सभी पत्ते झड़ जायँगे । इस देह का गर्व न कर | इसको सियार, काग, और गिद्ध खायेंगे । तन की तीन गतियाँ, (१) विष्ठा बनना, (२) कृमि होना और (३) खाक उड़ना इन में से एक को तू, अवश्य प्राप्त होगा । कहाँ वह नीर, कहाँ वह शोभा और कहाँ वे रूपरंग दिखाई देंगे ? जिन लोगोंसे स्नेह करता है, वे ही तुझको देखकर घृणा करेंगे। घर के लोग कहेंगे कि शीघ्र बाहर निकालो नहीं तो भूत होकर पकड़ लेगा और खा लेगा । देवी देवों की मनौती करके जिन पुत्रों का बहुत प्रतिपालन किया, वे ही ( पुत्र ) बांस लेकर खोपड़ी पर मारेंगे और शीश को फोड़कर बिखरा देंगे । ऐ मूढ़ ! अब भी सत-संगति कर । सन्तों में तू कुछ पा जायगा । नर का शरीर धारण कर हरि को नहीं भजेगा, तो तू यम की मार खाएगा । सूरदास कहते हैं, कि भगवान के भजन के विना तू सुजन्म को व्यर्थ ही गँवा देगा ! [ ७८ ]२० परमार्थसोपान [ Part I Ch. 1 10. ON THE VANITY OF HUMAN LIFE. क्या तन माँजता रे, इक दिन मिट्टी में मिल जाना छैला बन कर फिरै बाग में, धर पगड़ी में फूल | लगा झपेटा काल का, जाय चौकड़ी भूल जब लगि तेल दिया में बाती, ॥ टे ॥ 112 11 जगमग जगमग होय | चुक गया तेल विनस गई बाती ले चल ले चल होय ॥ ३ ॥ घर की तिरिया झिरझिर रोवै, बिछुड़ गई मेरी जोड़ी | प्रभुदास तवं उठि यों बोलै, जिन जोड़ी तिन तोड़ी ॥३॥ [ ७९ ]Pada 10 ] Incentives २१ (१०) अनुवाद. रे! (तू) तन क्या माँजता है ? एक दिन मिट्टी में मिल जाना है । पगड़ी में फूल घर के रंगीला बनकर बाग़ में फिरता है | जब कालका झपेटा लगता है, तब (तू) चौकड़ी भूल जाता है । जबतक दीपक में तेल और बत्ती हैं, तत्रतक वह जगमग जगमग करता है । जब तेल चुक जाता है और बत्ती विनष्ट हो जाती है, तब उसके लिये " ले चल ले चल" होती है । घर की स्त्री झिरझिर रोती है, कि मेरी जोड़ी बिछुड़ गई । तब प्रभुदास उठकर इस प्रकार बोलते हैं कि जिसने जोड़ी जोड़ दी, उसी ने तोड़ दी । [ ८० ]२२ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 1 11. THOSE WHO HAVE GONE NEITHER RETURN NOR SEND ANY MESSAGE. बहुरि नहिं आवना या देस 112 11 जो जो गए बहुरि नहिं आए, पठवत नाहि सँदेस 112 11 सुर नर मुनि अरु पीर औलिया, देवी देव गनेस 113 11 धरि धरि जनम सबै भरमे हैं ब्रह्मा विष्णु महेस ॥३॥ जोगी जङ्गम औ संन्यासी, दीगम्बर दरवेस 118 11: चुण्डित, मुण्डित पण्डित लोई, सरग रसातल सेस ॥५॥ ज्ञानी, गुनी, चतुर अरु कविता, राजा रंक नरेस 11 & 11 कोइ राम कोइ रहिम बखानै, कोइ कहै आदेस ॥७॥ नाना भेष बनाय सबै मिलि, इंडि फिरे चहुँदेस ॥ ८ ॥ कहै कबीर अन्त ना हो, विन सतगुरु उपदेस ॥९॥ [ ८१ ]Pada 11] Incentives. २३ (११) अनुवाद. इस देश में फिर आना नहीं है । जो गये हैं फिर नहीं आये । सन्देश भी नहीं भेजते । सुर, नर, मुनि, पीर, औलिया, देवी, देव, गणेश, ब्रह्मा, विष्णु और महेश सभी जन्म धर धरकर भटके हैं। योगी, जंगम और संन्यासी, दिगम्बर, दरवेश, चुण्डित, मुण्डित, और पण्डित लोग, स्वर्ग, रसातल, इत्यादि लोकों के रहने वाले, ज्ञानी, गुणी, कवि, और चतुर, लोग राजा, रंक और नरेश ( सभी भटके हैं ) । कोई राम, कोई रहीम बखानते हैं और कोई आदेश कहते हैं । नाना भेष बनाकर सभी चारों दिशाओं में ढूँढ़ते फिरते हैं। कबीर कहते हैं कि विना सद्गुरु-उपदेश के अन्त नहीं पाओगे | [ ८२ ]२४ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 1 12. ON THE EVIL PROCESS OF METEMPSYCHOSIS. दिवाने मन, भजन विना दुख पैहौ || 2 || । पहिला जनम भूत का पै हौं, सात जनम पछितै हौ काँटा पर का पानी पैहौ, प्यासन ही मरि जैहौ ॥ १॥ दूजा जनम सुवा का पैहौ, बाग वसेरा लैहौ । टूटे पंख बाज मँडराने, अधफड़ प्रान वह ॥ २ ॥ . बाजीगर के वानर होड़ हौ, लकड़िन नाच नचैहौ । ऊँच नीच से हाथ पसरि हौ, माँगे भीख न पैहौ ॥ ३ ॥ तेली के घर चैला होइहौ, आँखिन ढाँपि ढहौं । कोस पचास घरै माँ चलिहौं, बाहर होन न हौ ॥ ४ ॥ पंचवा जनम ऊँट का पैहौ, बिन तोलन बोझ लदैहौं । बैठे से तो उठन न हौ, खुरच खुरच मरि जैहौ ॥ ५ ॥ धोवी के घर गढ़हा होइहौ, कटी घास नहिं पैहौ । लादी लादि आपु चढ़ि बैठे, लै घाटे पहुँचे हौ 11 & 11 पंछिन माँ तो कौवा होइहौं, करर करर गुहरै हौ । उड़ि के जाय बैठि मैले थल, गहिरे चोंच लगैहौ ॥७॥ सत्तनाम की हेर न करिहौ, मन ही मन पछितैहौ । कहैं कबीर सुनो भइ साधो, नरक नसेनी पैहौ || < || [ ८३ ]Pada 12] Incentives. (१२) अनुवाद. ए पागल मन ! भजन के विना दुख पाओगे । पहिला जन्म भूत का पाओगे और सात जन्मों तक पछताओगे । वहाँ केवल काँटे पर का पानी पाओगे, जिससे प्यासे ही मर जाओगे | दूसरा जन्म सुए का पाओगे और बागमें बसेरा लोगे । बाज़ के मँडराने पर पंख टूट जाने से आधे में ही फड़फड़ाकर प्राण गँवा दोगे । बाजीगर के बन्दर होगे, लकड़ियों से नाच नचाये जाओगे । ऊँच नीच के सामने हाथ पसारोगे और माँगने पर भी भीख नहीं पाओगे | तेली के घर बैल बनोगे और आँखों को ढाँप से ढँपाओगे । घर में ही पचास कोस चलोगे; लेकिन बाहर नहीं होने पाओगे । पाँचवाँ जन्म ऊँट का पाओगे, विना तौल बोझ ( अपने ऊपर) लदाओगे, बैठकर उठ नहीं पाओगे और खुरच खुरच कर मर जाओगे । धोवी के घर का गदहा होगे, वहाँ सूखी घास भी नहीं पाओगे; लादी लादकर स्वयं भी लादीपर बैठने वाले धोवी को लेकर घाट पर पहुंचाओगे । पक्षियों में कौवा होगे और करर करर चिल्लाओगे, उड़कर मैले स्थल पर जाकर बैठोगे और चोंच को बहुत गहरी घुसाओगे । कवीर कहते हैं, हे साधो, सतनाम की खोज नहीं करोगे तो, मन ही मन पछताओगे और ( अन्त में ) नरक की नसेनी पाओगे । २५ [ ८४ ]२६ परमार्थसोपान [ Part Î Ch. 1 13. HELPLESSNESS IN LIFE'S EXPERIENCE. मुनि वसिष्ट से पण्डित ज्ञानि, करम गति ढारै नाहिं टरी सोधि के लगन धरी । ॥ टेक ॥ सीता हरन मरन दसरथ को, वन में विपति परी 11 2 11 कहूँ वह फन्द कहाँ वह पारथि, कहँ वह मिरग चरी । कोटि गाय नित पुन्य करत नृग, गिरगिट जोन परी ॥२॥ पाण्डव जिनके आप सारथी, तिन पर विपति परी ।

कहत कबीर सुनो भाई साधो, होनी होके रही ॥ ३ ॥ [ ८५ ]Pada 131 Incentives. २७ (१३) अनुवाद. कर्म की गति टालने से भी नहीं टलती । मुनि वशिष्ठ सदृश ज्ञानी पण्डित ने शोध कर लग्न रक्खी थी; फिर भी सीता का हरण और दशरथ का मरण हुआ और वन में विपत्ति पड़ी । कहाँ वह फन्दा था, कहाँ वह पारधि था और कहाँ वह मृग चरता था । नित्य कोटि गायों का दान करने वाले नृग को गिरगिट की योनि मिली । जिन पाण्डवों के आप ( कृष्ण ) ही सारथी थे, उन पर विपत्ति पड़ी। कबीर कहते हैं, कि होनि होके ही रहती है । [ ८६ ]२८ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 1 14. SPIRITUAL LIFE AS ALONE CAPABLE OF SAVING ONE FROM HELPLESS SUBMISSION TO DEATH. रे मन जनम अकारथ जात ॥ दे ॥ बिछुरे मिलन बहुरि नहिं होवे, ज्यों तरुवर के पात सन्निपात कफ कण्ठ निरोधी, रसना टूटी जात । प्रान लिए जम जात मूढमति देखत जननी तात छिन इक माहि कोटि जुग बीतत, फेरि नरक की बात | यह जग प्रीति सुआ सेमर की, चाखत ही उड़ि जात जम के फन्द नाहिं पड़ चौरे, पडु चरनन चित्त लगात | कहत सूर विरथा यह देही ॥ १ ॥ ॥२॥ ॥ ३ ॥ अन्तर क्यों इतरात 11811 [ ८७ ]Pada 14] Incentives २९ (१४) अनुवाद. रे मन ! जन्म बेकार जा रहा है । बिछुड़ने पर तरुवर की पत्तियों की तरह फिर मिलन नहीं होगा । सन्निपात में कफ कण्ठ-निरोध करता है । रसना रुक जाती है । यम प्राण लेकर जाता है । माता-पिता मूढमति होकर देखते हैं। एक क्षण कोटि युगों के समान व्यतीत होता है । जग के लिये तेरी यह प्रीति सेमर के लिये सुग्गे की प्रीति की तरह है । चोंच लगाते ही तूल उड़ जाता है । रे बावले, यम के फन्दे में मत पड़ । चरणों में चित्त लगाता रह | सूर कहते हैं, कि यह देह वेकार है । तू हृदय में इतना घमण्ड क्यों करता है ? [ ८८ ]३० परमार्थसोपान | Part I Ch. 1 15. THE LOVE OF GOD AS THE ONLY WAY OF ESCAPE FROM LIFE'S MISERIES. रे दिल गाफिल गफलत मत कर एक दिना जम आवेगा ॥ दे ॥ सौदा करने या जग आया, पूँजी लाया, मूल गँवाया, प्रेमनगर का अन्त न पाया, ज्यों आया त्यों जावेगा ॥ १ ॥ सुन मेरे साजन, सुन मेरे मीता, या जीवन में क्या क्या कीता, सिर पाहन का बोझा लीता, आगे कौन छुड़ावेगा परलि पार तेरा मीता खड़िया, उस मिलने का ध्यान न धरिया, टूटी नाव ऊपर जा बैठा, ॥२॥ गाफिल गोता खावेगा ॥ ३ ॥ . दास कबीर कहै समुझाई, अन्त समय तेरा कौन सहाई, चला अकेला संग न कोई, कीया अपना पावेगा 11811 [ ८९ ]Pada 15] Incentives (१५) अनुवाद. रे गाफिल दिल, भूल मत कर । एक दिन यम आवेगा । तू इस जगमें पूँजी लेकर सौदा करने आया, लेकिन मूल गँवा दिया। प्रेमनगर का तूने अन्त नहीं पाया । तू जिस तरह आया, उसी तरह जाएगा ! ऐ मेरे साजन, ऐ मेरे गुणी, सुन, इस जीवन में (तूने) क्या क्या किया ? सिर पर पत्थर का बोझ ले लिया । तुझे आगे कौन छुड़ावेगा ? उस पार तेरा मित्र खड़ा है । तूने उससे मिलने का ध्यान नहीं रक्खा | टूटी नाव के ऊपर जाकर बैठ गया, ऐ गाफ़िल, तू डूब जायगा । कवीरदास समझाकर कहते हैं, अन्त समय में तेरा सहायक कौन है ? बिना किसी साथी के तू अकेला चला है । अपने किए का फल पाएगा । 4 હું છું [ ९० ]ફર परमार्थसोपान [ Part 1 Ch. 2 CHAPTER 2 The Necessity Of Moral Preparation. 1. AVOIDANCE OF THE UNGODLY. छाँड़ि मन हरि - विमुखन को संग || टे ॥ जिनके संग कुबुधि उपजति है, परत भजन में भंग 11211. कहा होत पय पान कराए, विप नहिं तजत भुजंग ॥२॥ काहि ँ कहा कपूर चुगाए, स्वान न्हवाए गंग खर को कहा अरगजा लेपन, मरकट भूपन अंग गज को कहा न्हवाएं सरिता, | बहुरि खेह धरै अंग पाहन पतित बान नहिं वेधत, रीतो करत निपंग सूरदास खल कारी कामरी, ॥ ३ ॥ 11811 ॥५॥' 11 & 11 चढ़त न दूजो रंग ॥७॥ [ ९१ ]Pada 1] Moral Preparation. (१) अनुवाद. रे मन, जिन के संग से कुबुद्धि उपजती है और भजन में भंग पड़ता है, उन हरिविमुखों का संग छोड़ दे । भुजंग को दूध पिलाने से क्या लाभ? वह अपना विप नहीं छोड़ता । कौवे को कपूर चुगाने से क्या ? कुत्ते को गंगा में नहलाने से क्या ? गदहे को अरगजा लेपन से क्या ? बन्दर के अंगों पर भूषण पहिनाने से क्या ? हाथी को सरिता में नहलाने से क्या ? वह फिर अपने अंग पर धूल ही धारण करता है । वाण पतित पापाण को नहीं बेधता ( चाहे ) निपंग खाली कर दिया जाय । सूरदास कहते हैं, कि खल काली कामरी है, उस पर दूसरा रंग नहीं चढ़ सकता । २०. ३३ [ ९२ ]રૂંછું परमार्थसोपान [ Part 1 Ch. 2 2. I AM THE KING OF VICES DESTROY MY EVIL PROPENSITIES. O' LORD ! अब मैं नाच्यों बहुत गुपाल ॥ टे ॥ काम क्रोध को पहिरि चोलना, कण्ठ विषय की माल महामोह के नूपुर बाजत, निन्दा शब्द रसाल । भरम भन्यो मन भयो पखावज, चलत कुसंगत चाल तुस्ता नाद करत घट भीतर, नाना विधि दे ताल | 112 11 113 11 माया को कटि फेंटा बाँध्यो, लोभ तिलक दै भाल 11 3 11 कोटि कला काँछि देखराई, जल थल सुधि नहिं काल । सूरदास की सबै अविद्या, दूर करो नंदलाल 11811 [ ९३ ]Pada 2] Moral Preparation. ३५ 1 (२) अनुवाद. हे गोपाल, आज तक मैं बहुत नाच चुका । (मैंने ) काम और क्रोध का चोला पहन कर गले में विपयों की माला डाल ली । महामोह के घुँघरू बज रहे हैं । निन्दा के रसीले शब्द उठते हैं । भ्रम से भरा हुआ मन रूपी पखावज बज रहा है । और बुरी संगत वालों की चाल चलता है । अन्तःकरण में तृष्णा अनेक प्रकार से ताल देकर नाद कर रही है । कमर में माया का फेंटा लपेटा है और भाल पर लोभ का तिलक दिया है । नट के अभिनय वेश में करोड़ों कलाएँ प्रदर्शित की हैं। जल, स्थल और काल की स्मृति नहीं रही। सूरदास कहते हैं, कि हे नन्दलाल, मेरी सब अविद्या दूर करो । [ ९४ ]३६ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 2 3. THE MEANING OF A KAFIR सो काफिर जो बोलै काफ दिल अपणा नहिं राखै साफ़ ॥ १ ॥ साई का फरमान न माने, i कहाँ पीव ' ऐसा करि जानै ॥ २ ॥ मन आपण में समझत नाहीं, निरखत चलै आपणी छाहीं 11 3 11 जोर जुल्म करि कुटुम्ब सूँ खाई कपट कूड़ सब उस ही माहीं 11811 जोर करै, मिसकीन सतावै, दिल उसके में दरद न आवे ॥५॥ साई को पहिचान नाहीं सो काफ़िर दोज़ख में जाहीं ॥ ६ ॥ [ ९५ ]Pada 3] Moral Preparation. ३७ (३) अनुवाद. काफ़िर वही है ' जो सब झूट है', ऐसा कहता है । जो अपना हृदय शुद्ध नहीं रखता । स्वामी का आदेश नहीं मानता । ' ईश्वर कहाँ है ' ऐसा प्रश्न करना जानता है । अपने मन में विवेक नहीं करता । अपनी छाया की ओर दृष्टि रख कर चलता है । कुटुम्बियों पर ज़बरदस्ती कर उनका माल खाता है । कपट का कूड़ा सब उसी में भरा रहता है। जुल्म कर दीन दुखियों को पीड़ा पहुँचाता है । उसके हृदय में तनिक भी अनुकम्पा नहीं आती । स्वामी को वह नहीं पहचानता । ऐसा काफ़िर नरक में ही जायगा । [ ९६ ]३८ परमार्थसोपान | Part I Ch. 2 4. A SPIRITUAL FAKIR. मन लागो यार फकीरी में ॥ टे ॥ जो सुख पावो राम भजन में, सो सुख नाहिं अमीरी में ॥ १ ॥ मला बुरा सब को सुनि लीजै, करि गुजरान गरीवी में 112 11 प्रेमनगर में रहनि हमारी, भलि बनि आई सबूरी में ॥ ३ ॥ हाथ में कँडी, बगल में सोंटा, चारों दिसा जगीरी में 11811 आखिर यह तन खाक मिलेगा, कहा फिरत मगरूरी में ॥५॥ कहत कबीर सुनो भाई साधो, साहब मिलै सबूरी में 11 & 11 [ ९७ ]. Pada 4] Moral Preparation ३९. (४) अनुवाद. हे प्यारे मन, तुम फकीरी में लगे रहो । तुम जो सुख रामभजन में पाओगे, वह सुख अमीरी में नहीं पाओगे । सब भला बुरा। गुन लो । गरीबी में निर्वाह करो । प्रेमनगर में हमारी रहनी सत्र के कारण उन्नत हो रही है । हाथ में कूँडी बगल में सोटा लेने से चारों दिशाए जागीर में आती हैं । अभिमान क्यों करते हो ? अन्त में यह तन मिट्टी में ही मिल जायगा । कवीर कहते हैं, कि हे साधी, साहब सत्र से प्राप्त होता है । [ ९८ ]४० परमार्थसोपान [ Part I Ch. 2 5. THE MORAL AND SPIRITUAL REQUIREMENTS OF BRAHMINHOOD. ब्राह्मण सो जो ब्रह्म पिछाने । बाहर जाता भीतर आनै ॥ १ ॥ पांचों बस करि, झूठ न भाख, दया जनेऊ अन्तर राखै ॥ २ ॥ आतमविद्या पढ़ें पढ़ावै, परमातम में ध्यान लगावै ॥ ३ ॥ काम क्रोध मन लोभ न होई, चरनदास कहै ब्राह्मण सोई ॥ ४ ॥ [ ९९ ]Pada 5] Moral Preparation શું (५) अनुवाद. ब्राह्मण वह है जो ब्रह्म को पहिचानता है । जो बाहर दौड़ने वाली पाँचों इन्द्रियों को वश में कर अन्दर लाता है । झूठ नहीं बोलता | अंतःकरण में दया-रूपी जनेऊ पहनता है । आत्मविद्या स्वयं पढ़ता और अन्यों को पढ़ाता है । परमात्मा में ध्यान लगाता है । काम, क्रोध, मद और लोभ उस में नहीं होते । चरणदास कहते हैं, (जो इन सब गुणों से युक्त है ) वही ब्राह्मण है । [ १०० ]કર परमार्थ सोपान Part 1 Ch. 2 6. FOLLOW THE SAINTS; FOR THEN YOU WILL SEE GOD EVERYWHERE. विसर गई सब आप पराई, जब ते साधू संगत पाई ना कोउ वैरी नहि वेगाना, ॥ १ ॥ सकल संग हमरी वनि आई ॥ २ ॥ जो प्रभु कीनो सो भल मानो, यह सुमति साधू ते पाई सब में रम रहा प्रभु एकाकी, ॥ ३ ॥ पेखि पेखि नानक विहँसाई ॥ ४ ॥ [ १०१ ]Pada 6] Moral Preparation. ४३ (६) अनुवाद. जब से साधु की संगति पाई, तब से सब आप-पर- भाव मिट गया । न कोई वैरी, न कोई पराया रहा । सत्संगत से हमारी सब पूर्ति हो गई । साधु से यही सुमति पाई कि प्रभु ने जो किया, वह भला मानो । एकाकी प्रभु सब में रम रहा है। नानक उसे देख देख हँस रहा है । [ १०२ ]४४ परमार्थ सोपान [Part I Ch. 2 7. LEAVE AWAY THY FATHER AND MOTHER AND FOLLOW ME. जाके प्रिय न राम - वैदेही ॥ दे ॥ तजिये ताहि कोटि वैरि सम जद्यपि परम सनेही तजेउ पिता प्रह्लाद, विभीपन बन्धु, भरत महतारी | बलि गुरु तजेउ नाह त्रज वनितन्ह ॥ १ ॥ भे जग - मंगलकारी ॥ २ ॥ नातो नेह राम के मनियत, सुहृद सुसेव्य तहाँ लौं । अंजन कहा आँखि जेहि फूटइ, बहुतक कहउँ कहाँ लौं ॥ ३॥ तुलसी सोह आपनो सकल विधि, पूज्य प्रान ते प्यारो । जासों होइ सनेह राम सों एतो मतो हमारो ॥ ४ ॥ [ १०३ ]Pada 7] Moral Preparation. (७) अनुवाद जिसको राम और वैदेही प्रिय नहीं है, उसको कोटि बैरी के समान छोड़ देना चाहिए, चाहे वह परमस्नेही ही क्यों न हो । प्रह्लाद ने पिता को, विभीषण ने भाई को और भरत ने अपनी माता को छोड़ दिया । बलि ने अपने गुरु ( शुक्राचार्य ) और व्रज की स्त्रियों ने ( अपने ) पतियों को छोड़ दिया । ( तो भी ) जगत में मंगलकारी हुए । ( जब तक ) राम के स्नेह से नाता मानते हैं, तत्र तक ही वे सुहृद और सुसेव्य होते हैं । वह अंजन किस काम का है, जिस से आँखें फूट जाएँ। अधिक कहाँ तक कहूँ । तुलसीदास कहते हैं, कि वही सब प्रकार से अपना है, पूज्य है और प्राण से प्यारा है, जिसके द्वारा राम से स्नेह होता है, यही हमारा मत है 1. . ४५ [ १०४ ]૪૬ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 2 8. HAND OVER TO GOD, UNSULLIED, THIS FINE VESTURE WHICH HE HAS SO SKILLFULLY WOVEN. झीनी झीनी वीनी चदरिया ॥ टे ॥ काहे के ताना काहे के भरनी, कौन तार से यीनी चदरिया 112 11 इडा पिंगला ताना भरनी, सुखमन तार से बीनी चदरिया ॥ २ ॥ आठ कँवल दल चरखा डोलै, पाँच तत्व गुन तीनी चदरिया ॥ ३ ॥ साँइ को सियत मास दस लागे, ठोंक ठोंक कै बीनी चदरिया ॥४॥ . सो चादर सुर नर मुनि ओढ़ी, ओढ़ि के मैली कीनी चदरिया ॥ ५ ॥ दास कबीर जतन करि ओढ़ी, ज्यों की त्यों धर दीनी चहरिया ॥ ६ ॥ [ १०५ ]Fada 8] Moral Preparation ઘઉં (८) अनुवाद. चदरिया बहुत झीनी बुनी गई है । किस का ताना और किस की भरनी है ? और किस तार से चदरिया चुनी गई है ? इड़ा और पिंगला ताना और भरनी हैं । सुषुम्ना के तार से चदरिया बुनी गई है। अष्टकमल-समूह का चरखा डोलता है । पाँच तत्वों और तीन गुणों से यह चादर बनी हुई है । स्वामी को चुनने में दस मास लगे हैं । ठोंक ठोंक कर चादर बुनी । वह चादर सुर नर मुनि सब ने ओढ़ी । लेकिन सब ने ओढ़कर मैली कर दी । दास कबीर ने वही चादर सावधानी से ओढ़ी और ज्यों की त्यों धर दी । ' [ १०६ ]છૂટ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 2 9. THE CHARIOT OF SPIRITUAL VICTORY. जेहि जय होड़ सो स्यन्दन आना ॥ टे ॥ सौरज धीरज तेहि रथ चाका, सत्य, सील दृढ़ ध्वजा पताका ॥ १ । बल विवेक दम पर हित घोरे, छमा कृपा समता रजु जोरे 112 11 ईस भजन सारथी सुजाना, ॥ ३ ॥ विरति चर्म सन्तोष कृपाना दान परसु, बुधि सक्ति प्रचण्डा, वर विज्ञान कठिन कोदण्डा अमल अचल मन त्रोण समाना, 11811 सम जम नियम सिलीमुख नाना ॥ ५ ॥ कवच अभेद विप्र-गुरु-पूजा, एहि सम विजय उपाय न दूजा ॥ ६ ॥ [ १०७ ]Pada 9] Moral Preparation. ४९ (९) अनुवाद. जिस से जय होगी वह रथ दूसरा है । शौर्य और धैर्य उस रथ के पहिये हैं । सत्य और शील दृढ़ ध्वजा और पताका हैं । बल, विवेक, दम और परोपकार घोड़े हैं । वे क्षमा, कृपा और समता की तीन लड़ी रस्सी से स्यन्दन में जुड़े हैं। ईश्वर का भजन चतुर सारथी है । विरक्ति ढाल है । सन्तोष कृपाण है | दान परशु है । बुद्धिं प्रचण्ड शक्ति है । श्रेष्ठ विज्ञान कठिन कोदण्ड है । मल रहित और अचल मन तूणीर के समान हैं । शम, यम, नियम अनेक बाण हैं । विप्र और गुरु की पूजा अभेद्य कवच है । इसके समान विजय का उपाय अन्य कोई नहीं है । . [ १०८ ]५० परमार्थसोपान [ Part I Ch. 2 10. ACTION AS THE CRADLE OF GOD. करनी बिन कथनी इसी, ज्यों संसि विन रजनी । बिन साहस ज्यों सूरमा, भूषण बिन सजनी बाँझ झुलावै पालना, बालक नहि माहीं । बस्तु विहीना जानिए, जहँ करनी नाहीं बहु डिम्भी करनी बिना, कथि कथि कर मूए 1 सन्तो कथि करनी करी, हरि के सम हुए || 2 11 113 112 ॥३॥ [ १०९ ]Pada 107 Moral Préparation (१०) अनुवाद. क्रिया के विना कथन इसी प्रकार है, जिस प्रकार चन्द्रमा के बिना रात्रि, हिम्मत के बिना वीर, अथवा अलंकार के बिना नारी होती है । क्रिया के बिना कथनी उसी प्रकार है, जिस प्रकार वालक के बिना पालना झुलाने वाली वन्ध्या । अति-दम्भी लोग कुछ किये बिना, कह कह कर मर गये; किन्तु संत लोग कथन के अनुसार आचरण कर हरि के समान हो गये । [ ११० ]५३. परमार्थसोपान 1 Part 1 Ch. 2 11. THE LAMP OF JNANA. चौपाई :- सात्विक श्रद्धा धेनु सुहाई । जो हरिकृपा हृदय बसि आई || जप तप व्रत जम नियम अपारा । जे श्रुति कह सुभ धर्म अचारा ॥ तेइ तृण हरित चरै जब गाई | भाव बच्छ सिसु पाइ पन्हाई ॥ परम धरममय पय दुहि भाई । अवटै अनल अकाम बनाई || तोप मरुत तव छमा जुड़ावै । धृति सम जावनु दही जमावै ॥ मुदिता मथै विचार मथानी । दम अधार रजु सत्य सुवानी ॥ तब मथि काढ़ि लेइ नवनीता । विमल विराग सुभग सुपुनीता ॥ ( Contd. on p. 34 ) [ १११ ]Pada 11] Moral Preparation ५३ (११) अनुवाद. सात्विक श्रद्धा रूपी सुन्दर धेनु जब हरि की कृपा से हृदय में आ बसती है, तब अपार जप, तप, व्रत, यम, नियम और जो कुछ शुभ धर्म और आचार श्रुतियों ने कहे हैं, उस हरित तृण को वह चरती है और भावरूपी छोटे बछड़े को पाकर पन्हाती है । है भाई, उस गाय से परम धर्म - मय दूध दुहकर अकामरूपी अनल पर अच्छी तरह औटावे । जब तोपरूपी मरुत चले, क्षमा ठण्डा करे । फिर धृतिरूपी जामन छोड़कर दही जमावे । दम को आधार और सत्य सुवाणी को रज्जु बनाकर विचार रूपी मथानी से मुदिता ( उस दही ) को मथे । मथकर विमल सुभग सुपुनीत वैराग्य रूपी नवनीत निकाल ले । (Contd. on p. 55). . [ ११२ ]५४ परमार्थसोपान [Part I Ch. 2 (Contd. from p. 52) दोहा : - जोग अगिनि करि प्रगट तब, कर्म सुभासुभ लाई बुद्धि सिरावै ज्ञान घृत, ममता मल जरि जाइ ॥ तत्र विग्यान निरूपिणी, बुद्धि विसद घृत पाइ । चित्त दिया भरि धरै दृढ़, समता दिअटि बनाइ ॥ तीन अवस्था तीन गुण, तेहि कपास ते काढ़ि । तूल तुरीअ संवारि पुनि, वाती करै सुगाढ़ि ॥ सोरठाः यहि विधि से दीप, तेज- रासि विज्ञानमय । जातहिं जासु समीप, जरहिं मदादिक सलभ सब ॥ चौपाई :- सोऽहमस्मि इति वृत्ति अखण्डा, दीपसिखा सोइ परम प्रचण्डा । आतम अनुभव सुख सुप्रकासा, तत्र भव-मूल भेद-भ्रम नासा ॥ [ ११३ ]Pada 11] Moral Preparation. ५५ (Contd. from p. 53) तत्र योग रूपी अग्नि को प्रकट कर उसमें शुभाशुभ कर्मरूप ईंधन डाले । जब ममता रूपी मल जल जाय, तब बुद्धि, ज्ञान रूपी घृत निकाल ले | तब विज्ञान निरूपिणी बुद्धि विशद घृत को पाकर उस से चित्तरूपी दीपक को भरे और समता रूपी दृढ़ दीवट बना कर उसपर रक्खे | तीन अवस्था रूप तीन गुणों को ( अंतःकरणरूपी ) कपास से निकाल कर तुरीय रूपी तूल से उन को ठीक कर के गाढ़ी बत्ती बना ले | इस प्रकार विज्ञानमय तेजराशि दीप जलावे | जिसके समीप जावे ही सब मदादिक शलभ जल जावें । " सोऽहमस्मि " ऐसी जो अखण्ड वृत्ति है, वही परम प्रचण्ड दीप शिखा है । (जब) आत्मानुभव - सुख- रूपी सुप्रकाश होता है तब भवमूल भेदरूपी भ्रम का नाश हो जाता है । [ ११४ ]५६ परमार्थसोपान [Part I Ch. 2 12. THE JEWEL OF BHAKTI, पावन पर्वत वेद पुराना । रामकथा रुचिराकर नाना ॥ मर्मी सज्जन सुमति कुदारी | ज्ञान विराग नयन उरगारी ॥ भाव सहित खोजइ जो प्रानी । पाव भगति मणि सब सुख खानी ॥ रामभगति चिन्तामणि सुन्दर । बसइ गरुड़, जाके उर अन्तर || परम प्रकासरूप दिन राती । नहि कछु चहिय दिया घृत बाती ॥ मोह दरिद्र निकट नहिं आवा । लोभ बात नहिं ताहि वुझावा ॥ प्रबल अविद्या तम मिट जाई । हारहिं सकल सलभ समुदाई || खल कामादि निकट नहिं जाहीं । बस भगति जाके उर माहीं ॥ गरल सुधा सम अरि हित होई तेहि मणि बिनु सुख पाव न कोई || ( Contd. on p. 58 ) [ ११५ ]Pada 12] Moral Preparation (१२) अनुवाद. वेद और पुराण पावन पर्वत हैं। राम की कथाएं उसमें अनेक सुन्दर खानें हैं । सजन मर्मी हैं । सुमति कुदारी है । है गरुड़, ज्ञान और वैराग्य दो नेत्र ह । जो प्राणी भाव से खोजता है, वह सब सुखों की मूल भक्तिरूपी मणि को पाता है । है गरुड़, वह (मणि) दिन रात परम प्रकाशरूप है । उस के लिये दीपक, घृत, बत्ती कुछ नहीं चाहिए, लोभ रूपी बात उसे बुझा नहीं सकता । ऐसी रामभक्ति रूपी सुन्दर चिन्तामणि जिसके हृदय में बसती है, मोह दरिद्र उस के निकट नहीं आता है । अविद्या का प्रवल तम मिट जाता है । सकल शलभ समुदाय हार जाते हैं । जिसके हृदय में भक्ति बसती है, कामादि खल उसके निकट नहीं आते हैं । गरल अमृत के सदृश और शत्रु मित्र हो जाता है । उस मणि के बिना कोई सुख नहीं पाता । ( Contd. on p. 59 ) ઘઉં [ ११६ ]५८ परमार्थसोपान [Part I Ch. 2 ( Contd. from p. 56 ) राम भगति मणि उर बसि जाके । दुख लवलेस न सपनेहु ताके || चतुर सिरोमणि तेइ जग माहीं । जे मणि लागि सुयतन कराहीं ॥ सो मणि जदपि प्रगट जग अहई । राम कृपा बिनु नहिं कोउ लहई || [ ११७ ]Pada 12] Moral Preparation. ५९ (Contd. from p. 57) जिसके हृदय में रामभक्ति रूपी मणि बसती है, उसको स्वम में भी लेशमात्र दुःख नहीं होता । इस मणि के लिये जो सुयत्न करते हैं, संसार में वे ही चतुर - शिरोमणि हैं। यद्यपि यह मणि जग में प्रकट है, फिर भी राम कृपा के बिना कोई नहीं पाता । [ ११८ ]६० परमार्थ सोपान [Part I Ch. 2 13. JNANA AS THE TRANSCENDENCE OF APPEARANCE. गोपी सुनहु हरि - सन्देस ॥ टे ॥ को पूरण ब्रह्म ध्यावी, त्रिगुण मिथ्या भेस ॥ १ ॥ मैं कयौं सो सत्य मानहु, त्रिगुण डारौ नास । पञ्च त्रय गुण सकल देही, जगत ऐसो भास ज्ञान विनु नर मुक्ति नाहीं, यह विषै संसार | रूप रेख न नाम कुल गुण, 113 11 वरण अवर न सार ॥ ३ ॥ मात पितु कोइ नाहिं नारी, जगत मिथ्या लाइ । सूर सुख दुःख नाहिं जाके, भजो ताको जाइ 118 11 [ ११९ ]Pada 13] Moral Preparation. (१३) अनुवाद. गोपी, हरि का सन्देश सुनो । ( उन्होंने ) कहा है कि पूर्ण ब्रह्म का ध्यान करो । त्रिगुणात्मक आकार मिथ्या है । मैं जो कहता हूँ सो सत्य मानो । तीनों गुणों को नष्ट कर डालो । सब देही पंचभूतात्मक और त्रिगुणात्मक हैं । इस प्रकार जगत केवल भासमान है। ज्ञान के बिना मनुष्य को मुक्ति नहीं । यह संसार विपरूप है । रूप, रेख, नाम, कुल, गुण और वर्ण असत हैं, अधम हैं, उनमें सार नहीं है । माता, पिता, और स्त्री कोई भी सत्य नहीं हैं । जगत को मिथ्या समझो। सूरदास कहते हैं कि जिसको सुख और दुःख नहीं, उस प्रभु को जाकर भजो । ६१ [ १२० ]६२ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 2 14. BHAKTI AS THE QUEST FOR GOD. ऊधो हमहिं न जोग सिखैहै ॥ टे ॥ जेहि उपदेस मिलें हरि हम को, सो व्रत नेम वतै है ॥ १ ॥ मुक्ति रहै घर बैठि आपने, निगुण सुनत दुख है । जिहि सिर केस कुसुम भरि गूँदै, तेहि किमि भसम चढ़ें है जानि जानि सब मगन भए हैं, आपुन | लखहै । 113 11 सूरदास प्रभु सुनहु नवोनिधि, बहुरि कि या ज अ है || 3 !! [ १२१ ]Pada 14] Moral Preparation. ६३ (१४) अनुवाद. ऊधव, हमको योग न सिखाओ । जिस उपदेश से हम को हरि मिलें, वही व्रत, नियम बताओ । मुक्ति अपने घर बैठी रहे । निर्गुण सुनते ही हम दुख पाती हैं । जिस सिर के केशों में भर भर कर फूल पिरोए, उसी पर भस्म किस प्रकार चढावें ? जान जान कर हम सब मग्न हो गई है; हमको आत्म-दर्शन दो । सूरदास कहते हैं कि हे ऊधव ! क्या नवोनिधि (कृष्ण) फिर इस व्रज में आयेंगे ? [ १२२ ]c. परमार्थसोपान [ Part 1 Ch. 2 15 GOD IN RELATION TO THE JNANI AND THE BHAKTA, सुनु मुनि तोहिं कहउँ सहरोसा । भजहिं जे मोहिं तजि सकल भरोसा || करउँ सदा तिन्हकै रखवारी । जिमि बालक राखड़ महतारी ॥ गह सिमु बच्छ अनल अहि धाई । तहँ राखह जननी अरगाई || प्रौढ़ भए तेहि सुत पर माता । प्रीति करड़, नहिं पाछिलि बाता ।। 1. मोरे प्रौढ़ तनय सम ज्ञानी । बालक सुत सम दास अमानी । जिनहिं मोर बल निज बल ताही । दुहु कहँ काम, क्रोध, रिपु आहीं ॥ यह विचारि पण्डित मोहिं भजही । पाएहुँ ज्ञान भगति नहि तजहीं ॥ [ १२३ ]Pada 15] Moral Preparation વધ (१५) अनुवाद हे मुनि, सुनो, तुम से प्रसन्नता पूर्वक कहता हूं : जो सव का भरोसा तज कर मुझे भजते हैं, मैं सदा उनकी रखवाली करता हूँ, जिस प्रकार माता बालक की रखवाली करती है | जब छोटा बच्चा दौड़कर अग्नि या सर्प को पकड़ता है, तब माता उसको अलग करके रक्षा करती है । प्रौढ़ हो जाने पर माता उस पुत्र पर प्रीति करती है, पर ( उस प्रीति में ) पिछली बात नहीं रहती । मुझ को ज्ञानी प्रौढ़-तनय के समान हैं; अमानी भक्त छोटे बच्चे के समान हैं । जिनको मेरा बल हैं और जिनको अपना बल है, उन दोनों ही के लिए काम और क्रोध शत्रु हैं। यह विचार कर पण्डित मेरा भजन करते हैं । और ज्ञान पा जाने पर भी भक्ति नहीं छोड़ते । 1 1 [ १२४ ]૬૬ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 2 16. SUPERNAL BHAKTI AS A DIAMOND चौपाई :- - दोहा:- चौपाई :- - WITH NINE FACETS. नवधा भगति कहउँ तोहि पाहीं । सावधान सुनु धरु मनमाँहीं ॥ प्रथम भगति सन्तन्ह कर संगा | दूसरि रति मम कथा प्रसंगा || गुरुपद - पंकज सेवा, तीसरि भगति अमान । चौथी भगति मम गुणगण करड़ कपट तजि गान | मन्त्र जाप मम दृढ़ विखासा । पंचम भजन सुवेद प्रकासा ॥ छँठ दम सील विरति बहु करमा । निरत निरंतर सज्जन धरमा ॥ सातवें सम मोहिमय जग देखा । मो ते सन्त अधिक करि लेखा || आठवँ जथा लाभ सन्तोषा । सपनेहुँ नहिं देखड़ परदोपा || नवम सरल सब सन छल हीना । मम भरोस हिय हरप न दीना ॥ नव मँह एकउ जिनके होई । नारि पुरुष सचराचर कोई ॥ सोइ अतिसय प्रिय सबरी मोरे । सकल प्रकार भगति दृढ़ तोरे ॥ [ १२५ ]Pada 16] Moral Preparation. ६७ (१६) अनुवाद. ( हे शबरी, ) नवधा भक्ति तेरे प्रति कहता हूँ । सावधान होकर सुन और हृदय में रख । प्रथम भक्ति सन्तों का संग है । दूसरी भक्ति मेरी कथा के प्रसंग में रति है । तीसरी भक्ति गुरु के पदपंकज की मान रहित सेवा है । चौथी भक्ति यह है कि कपट तज कर मेरे गुणगण का गान करे | पंचम भक्ति जो वेद में सुप्रकाशित है वह मुझ में दृढ़ विश्वास के साथ मन्त्र जाप है । दम, शील और विरति की बहुत सी क्रियाएँ करना और सज्जन धर्मों में निरत होना छठवी भक्ति है। सातवी भक्ति जगत को समदृष्टि से मन्मय देखना और सन्त को मुझ से अधिक समझना । यदृच्छालाभ में सन्तोष करना, स्वप्न में भी परदोष न देखना आठवीं भक्ति है । नवीं भक्ति सब के साथ सरल और छलहीन होना और मेरे भरोसे हृदय में न हर्प और न दैन्य लाना । हे शवरी, इन नवों में से जिसकी एक भी ( भक्ति ) होगी, चाहे वह स्त्री, पुरुष, चर, अचर, कोई भी हो वही मेरा अतिशय प्रिय है । है शबरी, तेरी भक्ति तो सब प्रकार से ढ़ है । [ १२६ ]६८ परमार्थसोपान [Part I Ch. 3 CHAPTER 3 The Relation of God to Saints. 1. RAMANAND ON THE INTERNAL IMMANENCE AND THE UNIVERSAL PERVASIVENESS OF GOD. कत जाइए रे, घर लाग्यो रंगु । मेरा चित न चलै, मन भयो पंगु ॥ १ ॥ एक दिवस, मन उठी उमंग | घसि चन्दन, चोआ बहु सुगन्ध पूजन चले, ब्रह्म ठाई, । 11211 सो ब्रह्म बतायो गुरु, मनहिं माहीं ||३|| जहँ जाइए, तहँ जल पखान । तू पूरि रह्यो है सब समान वेद पुरान सब देखे जोय । उहाँ तो जाइए, जो इहाँ न होय सतगुरु, मैं, बलिहारी तोर | 11811 ॥५॥ जिन सकल निकल भ्रम काटे मोर || ६ || रामानन्द स्वामी रमत ब्रह्म । गुरु का सवद काटै कोटि करम ॥७॥ .. [ १२७ ]Pada 1] The Relation of God. ६९ (१) अनुवाद. कहाँ जाऊँ ? घर में ही रंग लग गया है । मेरे चित्त ने चंचलता छोड़ दी है, और मन पंगु बन गया है । एक दिन मन में लहर उठी कि अति सुगन्ध चन्दन की लकड़ी घिस कर ब्रह्म के स्थान पर पूजन के लिए चलूँ, तो गुरु ने ब्रह्म मन ही में बताया । जहाँ जाओ, वहाँ जल और पापाण ही हैं । हे भगवन् ! सब में तू पूर्णरूप से समाया है, वेद-पुराण आदि ढूँढ़ कर देखा तो ज्ञात हुआ कि, वहाँ तो तब जाऊँ जब तू यहाँ न हो । हे सद्गुरु ! मैं अपने को तुझ पर निछावर करता हूँ, जो तूने मेरे सकल भ्रम निःशेष काट दिए हैं । रामानन्द स्वामी ब्रह्म में रममाण हैं। गुरु के शह ने कोटि कर्म काट दिए हैं । [ १२८ ]g ७० परमार्थ सोपान [ Part I Ch. 3 2. THE GOD OF KABIR AS NIRANJANA. ऐसी आरति त्रिभुवन तारै तेजपुंज तहँ प्रान उतारै ॥ १ ॥ पाती पंच पुहुप करि पूजा देव निरंजन और न दूजा ॥ २ ॥ तन मन सीस समरपन कीन्हा प्रगट ज्योति तहँ आतमलीना दीपक ज्ञान सबद धुनि घंटा परम पुरिख तहँ देव अनंता 11 3 11 11811 परम प्रकाश सकल उजियारा कहै कबीर मैं दास तुलारा ॥ ५॥ [ १२९ ]Pada 2] The Relation of God. ET (२) अनुवाद. इस प्रकार की आरती तीनों भुवनों का उद्धार करती है । जहाँ प्रकाश का पुंज है, वहाँ प्राणों को न्योछावर कर पाँच पत्तीवाले पाँच फूलों से पूजन करो । निरंजन देव को छोड़कर दूसरा कोई देव नहीं है । तन, मन, सिर को समर्पण कर के प्रकाशमान ज्योति में आत्मा को लीन करो । वहां ज्ञान दीपक है, शह घंटा ध्वनि है; जो परम पुरुष दिखाई पड़ता है, वही अनन्त देव है । कवीर कहते हैं, स्वयं प्रकाशमान होते हुए अखिल विश्व को प्रकाशित करने वाले हे ईश्वर ! मैं तुम्हारा दास हूं । [ १३० ]૭૨ परमार्थ सोपान [ Part I Ch. 3 3. TULSIDAS ON THE NIRANJANA GOD AS ASSUMING THE FORM OF SAGUNA चौपाई :- सोइ सच्चिदानन्द घनरामा अज विज्ञानरूप गुनधामा व्यापक व्याप्य अखण्ड अनन्ता अखिल अमोघ शक्ति भगवन्ता 11 = 11 अगुन अभ्र गिरा - गोतीता सव दरसी अनवद्य अतीता 11 निर्मल निराकार निर्मोहा नित्य निरंजन सुख सन्दोहा इहां मोह का कारन नाहीं रवि सनमुख तम कबहुँ कि जाहीं दोहा :- भगत हेतु भगवान प्रभु राम धरेउ तनु भूप । किए चरित पावन परम, प्राकृत नर अनुरूप ॥ निर्गुन रूप सुलभ अति, सगुन न जानहिं कोइ । 11 सुगम अगम नाना चरित, सुनि मुनि मन भ्रम होइ ॥ [ १३१ ]Pada j] The Relation of God. (३) अनुवाद. वही सच्चिदानंद घन राम जन्मरहित, विज्ञानरूप, सब गुणों का आश्रय, व्यापक होते हुए व्याप्य, अविभाज्य, अन्त रहित, सब प्रकार की विफल न होने वाली शक्तियों से युक्त, भगवान, गुणातीत, महान, वाणी और इंद्रियों से परे, सर्वसाक्षी, अनिंद्य सब के परे, मल रहित, अविनाशी प्रभु हैं । ऐसे पुरुष में मोह या भूल का कोई कारण नहीं है । सूर्य के सामने अंधेरा कभी आ पावेगा ? भगवान प्रभु राम ने भक्तों के लिये भूपति का शरीर धारण कर सामान्य नर के समान परम पावन चरित्र किया । निर्गुणरूप तो अति सुलभ है । सगुणरूप को कोई नहीं जानता । प्रभु के सुगम, अगम, नानाप्रकार के चरित्रों को सुनकर मुनियों के मन में भी भ्रम होता है । ७३ [ १३२ ]परमार्थसोपान [ Part I Ch. 3 4. INSCRUTABILITY OF THE REASONS FOR THE INCARNATION OF GOD. सुनु गिरिजा हरि चरित सुहाये विपुल विशद निगमागम गाये ॥ हरि अवतार हेतु जस होई इदमित्थं कहि जाइ न सोई ॥ राम अतर्क्य बुद्धि मन बानी मत हमार अस सुनहु सयानी ॥ तदपि सन्त मुनि वेद पुराना जस कछु कहहिं स्व-मति अनुमाना ॥ तस में सुमुखि सुनावउँ तोही समुझि पर जस कारन मोही || असुर मारि थापहिं सुरन्ह, राखहिं निजस्रुति सेतु । जग विस्तारहिं विपद जस, राम जनम कर हेतु ॥ - सोइ जस गाइ भगत भव तरहीं कृपासिन्धु जन हित तनु धरहीं ॥ राम जनम के हेतु अनेका परम विचित्र एक ते एका ॥ [ १३३ ]Pada 4] The Relation of God. (४) अनुवाद. हे पार्वती, हरि के सुन्दर चरित सुनो । ( जिसको ) वेद विपुल और विशद ( कहकर ) गाते हैं । जिस कारण से हरि का अवतार होता है, वह ठीक " यह इस प्रकार है " ऐसा कहा नहीं जाता । राम बुद्धि, मन और वाणी से अतर्क्य हैं । हे बुद्धिमती पार्वती, सुनो; यही हमारा मत है । तथापि सन्त, मुनि, वेद, पुराण अपनी अपनी बुद्धि के अनुसार जो कुछ कहते हैं, वह जिस प्रकार मुझे समझ पड़ता है, हे सुन्दरमुखी पार्वती ! तुझे मैं सुनाता हूं । असुरों को मार कर देवों की स्थापना करते हैं । निज वेदों की मर्यादा का पालन करते हैं (और कराते हैं ) । संसार में निर्मल यश फैलाते हैं । यही राम-जन्म का हेतु है । हरि के भक्त इस यश का गान कर भवसागर तर जाते हैं । भगवान कृपासिंधु जगत् कल्याण के लिये शरीर धारण करते हैं । तथापि रामजन्म के अनेक हेतु हैं और वे एक से एक विचित्र हैं । (७५ [ १३४ ]tea परमार्थसोपान [ Part I Ch. 3 5. GOD AS INSPIRING DIFFERENT EMOTIONS IN DIFFERENT MEN. चौपाई :-- जिन्हकै रही भावना जैसी प्रभु मूरत देखी तिन तैसी ॥ देखहिं भूप महा-रनधीरा, मनहुँ वीर रस धरे सरीरा ॥ डरे कुटिल नृप प्रभुहिं निहारी मनहुँ भयानक मूरति भारी । रहे असुर छल छोनिप बेखा तिन्ह प्रभु प्रगट काल सम देखा || दोहा:- नारि त्रिलोकहिं हरपि हिय, निज निज रुचि अनुरूप । जनु सोहत शृंगार धरि, मूरति परम अनूप ॥ चौपाई :- विदुपन प्रभु विराटमय देखा बहुमुख कर पग लोचन सीसा ॥ सहित विदेह बिलोकहिं रानी । सिसुसम प्रीति न जाइ बखानी ॥ ( Contd. on p. 78 ) [ १३५ ]Pada 5] The Relation of God. Ge (५) अनुवाद. । जिनकी जैसी भावना रही उन्होंने उसी प्रकार प्रभु की मूर्ति देखी। रणधीर भूपतियों ने देखा मानो वीर रस विग्रहवान होकर खड़ा है । कुटिल नृपति प्रभु को देख कर डर गये, मानो कोई बड़ी भयानक आकृति है । जो असुर छल से राजवेपधारी थे उन्होंने प्रभु को प्रत्यक्ष काल के समान देखा । अपने हृदय में हर्षित होती हुई महिलाओं ने अपनी अपनी इच्छा के अनुसार उनको देखा, मानों भृंगार रस शरीर धारण कर अति सुंदर रूप में शोभायमान हो । ज्ञानियों को प्रभु विश्वतोमुख विश्वतोबाहु, विश्व- तस्थात्, विश्वतश्चक्षु और विश्वतः शीर्ष, ऐसे विराट रूप दिखाई दिये । जनक राजा के साथ रानियों ने देखा, उस समय की उनकी वत्सलता का वर्णन नहीं करते बनता । ( Contd. on p. 79 ) [ १३६ ]७८ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 3 ( Contd. from p. 76 ) जोगिन्ह परम तत्व मय भासा सान्त सुद्ध सम सहज प्रकासा ॥ -हरि भगतन्ह देखे दोउ भ्राता इष्ट देव इव सब सुख दाता ॥ रामहिं चितव भाव जेहि सीया सो सनेहु मुख नहिं कथनीया || उर अनुभवति न कहि सक सोऊ कवन प्रकार कहइ कवि कोऊ । [ १३७ ]Pada 5] The Relation of God. ७९ (Contd. from p. 77) योगी लोगों को शांत, शुद्ध, सम, और सहज प्रकाश परम- तत्व भासमान हुआ । हरि भक्तों ने सब सुखों को देने वाले अपने इष्टदेव के समान दोनों भाइयों को देखा । सीता जिस भाव से राम की ओर देखती हैं, वह स्नेह मुख से कहा नहीं जाता । जब कोई अपने अंतःकरण के अनुभव को स्वयं ही वाणी से नहीं कह सके तो कोई कवि किस प्रकार कहेगा ? [ १३८ ]८० परमार्थसोपान [ Part I Ch. 3 6. THE VERY THEOS OF THE GOPI BECOMES A PANTHEOS; HER DEVOTION A COSMIC EMOTION. कोई स्याम मनोहर ल्योरी सिर धरे मटकिया डोलै दधि को नांव विसर गड् ग्वालिनि 11211 ' हरि ल्यो ' ' हरि ल्यो' बोलै ॥२॥ मीरा के प्रभु गिरधर नागर चेरी भई विन मो 11311 कृष्ण-रूप छाकी है ग्वालिनि औरहिं और बोले 11811 [ १३९ ]Pada 6] The Relation of God. ટંડ (६) अनुवाद. अरी ! " मनोहर श्याम को इस कोई ले लो " प्रकार पुकारती हुई ग्वालिन सिर पर मिट्टी की हँडिया धर कर डोलने लगी । दही का नाम भूलकर 'ग्वालिन " हरि लो हरि लो " बोलने लगी । मीराः कहती है कि हे प्रभु गिरधर नागर ! वह आपकी विना मोल की दासी वन गयी और कृष्ण रूप से अवाकर कुछ को कुछ बोलने लगी । [ १४० ]૨ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 3 7. RAIDAS ON VARIOUS ANALOGIES FOR THE RELATION OF SAINT AND GOD. अब कैसे छूटे नाम रट लागी ॥ टे ॥ प्रभुजी तुम चन्दन, हम पानी जाके अंग अंग बास समानी 11 2 11 प्रभुजी तुम घन, हम बन मोरा जैसे चितवत चन्द चकोरा ॥ २ ॥ प्रभुजी तुम दीपक, हम बाती जाकी जोति बरै दिन राती ॥३॥ प्रभुजी तुम मोती, हम धागा जैसे सोनहिं मिलत सुहागा 11811 प्रभुजी तुम स्वामी, हम दासा, ऐसी भगति करै रैदासा ॥५॥ [ १४१ ]Pada 7] The Relation of God ८३ (७) अनुवाद. नाम की रट लग गई है, अब वह कैसे छूटेगी ? प्रभुजी, तुम चन्दन हो, मैं पानी हूं जिसके अंग अंग में आपकी गंध समा गई है। प्रभुजी, तुम मेघ हो, मैं बन का मोर हूं | जैसे चकोर चन्द्र की ओर देखता है ( वैसे ही मैं तुम्हारी ओर देखता हूँ ) प्रभुजी, तुम दीपक हो, मैं बत्ती हूँ, जिसकी ज्योति रात दिन जलती रहती है । प्रभुजी, तुम मोती हो, मैं धागा हूं। जैसे सुहागा सोने को मिलता है ( वैसे ही तुम मुझको मिलते हो ) । प्रभुजी, तुम स्वामी हो, मैं दास हूँ; ऐसी भक्ति रैदास करता है । [ १४२ ]૮૩ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 3 8. NANAK ON THE UNITY OF THE INTERNAL AND THE EXTERNAL GOD. काहे रे बन खोजन जाई ॥ टे॥ सर्व निवासी सदा अलोपा, तोहे संग समाई 11211 पुष्प मध्य जिमि वास बसत है, मुकुर मँह जैसे छाई ॥२॥ तैसे ही हरि बसै निरंतर घट ही खोजो भाई 11311 बाहर भीतर एकहि जानो, यह गुरु ज्ञान बताई 1811 कह नानक बिनु आपहिं चीन्हे मिटै न भ्रम की काई ॥५॥ [ १४३ ]Pada 8] The Relation of God. ८५ (८) अनुवाद. रे, वन में खोजने के लिये क्यों जाता है ? सर्व- व्यापी और सदा अलोप तुझ में ही समाया है । जिस प्रकार फूल में सुगन्ध और मुकुर में छाया बसती है, वैसे ही हरि निरन्तर ( तुझ में ) बसता है । रे भाई, अपने घट में ही उसको खोजो । बाहर और भीतर एक ही जान लो। गुरु ने इसी को ज्ञान कहा है। नानक कहते हैं, कि अपने को पहिचाने बिना भ्रम की काई नहीं मिटती । [ १४४ ]८६ परमार्थ सोपान [ Part I Ch. 3 9. DADU'S PRAYER TO KEEP HIM EVER ON THE RIGHT PATH. तौ निवहें जन सेवक तेरा ऐसे दया करि साहिब मेरा ॥१॥ ज्यूँ हम तोरें, त्यूँ तू जोरै हम तारें, पै तू नहि तोरै 11211 हम विसरें, त्यों तू न विसारै हम विगरें, पैतून विगारै ॥३॥ हम भूलें, तू आनि मिला हम बिछुरें, तू अंग लगावै ॥ ४ ॥ तू भावै, सो हम में नाहीं दादू दरसन देहुँ गुसाँई ॥५॥ [ १४५ ]Pada 9] The Relation of God (९) अनुवाद ऐ मेरे साहब, ऐसी दया करो, तो तेरे सेवक जन का निर्वाह हो । यदि हम तोड़ें, तो तू नहीं तोड़ना । हमें तेरी विस्मृति होगी, तो तू विस्मृति नहीं होने देना । हम नीति- पथ से भ्रष्ट होंगे, तो हमें भ्रष्ट होने नहीं देना । हम भूल कर दूर रहेंगे, तो तू हमें पास लाकर मिलाना । हम अलग होंगे, तो तू हमें गले लगाना । तू जो भाव हम में चाहता है वह हम में नहीं है । दादू कहते हैं कि हे गुसाई, हमें कृपया दर्शन दो । ८ [ १४६ ]८८ परमार्थसोपान [Part Î Ch. 3 10 RAIDAS ON MUTUAL LOVE ONLY ON MUTUAL INSPECTION. नरहरि चञ्चल है मति मोरी कैसे भगति करूं मैं तोरी ॥१॥ तू मोहि देखे हैं। तोहि देखूँ, प्रीति परस्पर होई | तू मोहि देखे, तोहि न देखें, यह मति सत्र बुधि खोई ॥२॥ सब घट अन्तर रमखि निरन्तर, मैं देखत नहिं जाना । गुन सब तोर मोर सब औगुन, कृत उपकार न माना 11311 मैं तैं तोरि मोरि असमभि सौं, कैसे करि निस्तारा | कह रैदास कृष्ण करुणामय, जै जै जगत-अधारा 11811 [ १४७ ]Pada 10] The Relation of God. १ (१०) अनुवाद. 1 हे नरहरि, मेरी मति चंचल है । मैं तुह्मारी भक्ति कैसे करूं ? तू मुझको देखे, और मैं तुझको देखूं, तो परस्पर प्रीति हो सकती है। तू मुझको देखता है, मैं तुझे नहीं देखता, इस मति से बुद्धि सम्पूर्णतया मूढ़ हो गई है । तुम सब घटों के भीतर निरन्तर रमते हो | मैंने देखना नहीं जाना । सब गुण तुलारे हैं और सब अवगुण मेरे हैं । किये हुए उपकारों को मैंने नहीं माना। 'मैं', 'तू', 'मेरा ' और ' तेरा' इस अज्ञान से कैसे उद्धार हो ? रैदास कहते हैं, जगत के आधार करुणामय कृष्ण की जय हो । શું [ १४८ ]९० - परमार्थसोपान [Part I Ch. 3 11. ON THE PARITY BETWEEN DEVOTEE AND GOD AS IN TULSIDAS. मैं मझधारा का माँझी हूँ, तुम भव-सागर के केवट हो । जब कृपा नजर मुझ दास पर हो, तब नैया गंगा के तट हो ॥ १ ॥ मैं सुरसरि पार उतार दिया, - भव-सागर पार लगा देना | जिस जोनि में जन्म लिखूं भगवन्, तुम अपना दास बना लेना ॥ २ ॥ [ १४९ ]Pada 11] The Relation of God. ९१ (११) अनुवाद. मैं मध्य धार का मल्लाह हूँ । तुम भवसागर के केवट हो । जब मुझ दास पर कृपा-दृष्टि हो तो नैया गंगा के तट पर लग जाय । मैंने तुम को सुरसरि के पार लगा दिया । तुम मुझ को भवसागर के पार लगा देना । हे भगवन्, जिस योनि में मैं जन्म लूँ, तुम ( मुझे ) अपना दास बना लेना । [ १५० ]९२ परमार्थसोपान [Part I Ch. 3 12. SURDASA'S PRAYER TO GOD TO SET OFF ONE EVIL AGAINST ANOTHER. अत्र की राखि लेहु भगवान हम अनाथ बैठीं द्रुम डरिया, पारधि साध्यौ बान ताके डर निक्सन चाहत हौं, ऊपर रह्यो सचान | दोऊ भांति दुख भयो कृपानिधि, 11211 ॥ १ ॥ कौन उबारै प्रान 11 3 11 सुमिरत ही अहि डस्यौ पारधी, लाग्यौ तीर सचान | सूरदास गुन कहँ लग बरनौं, जै जै कृपा निधान ॥३॥ [ १५१ ]Pada 12] The Relation of God. ९३ (१२) अनुवाद. हे भगवन्, अब रक्षा करो। मैं अनाथ होकर द्रुम की डाली पर बैठी हूँ । पारधि ने बाण संधान किया। उसके डर से मैंने निकलना चाहा, ऊपर श्येन मँडराता था । दोनों प्रकार से दुख हुआ । हे कृपानिधि, प्राण की कौन रक्षा करे ? स्मरण करते ही अहि ने पारधि को डस लिया और तीर श्येन को लग गया। सूरदास कहते हैं कि हे कृपानिधान ! आपके गुणों का कहां तक वर्णन करूं ? आपकी जय जयकार हो ! [ १५२ ]१४ - परमार्थसोपान [ Part I Ch. 3 13. LIKE A SPARROW ON THE HIGH SEAS, I CAN PERCH ONLY ON THY MAST, O' MY BARGE! मेरो मन अनत कहां सुख पावै ॥ दे ॥ जैसे उड़ि जहाज को पंच्छी, फिरि जहाज पर आ कमलनैन को छाँड़ि महातम, और देव को ध्यावै । परम-गंग को छाँड़ि पियासो दुरमति कूप खना जिहि मधुकर अम्बुज - रस चाख्यौ, क्यों करील फल भावै । सूरदास प्रभु कामधेनु तजि, छेरी कौन दुहावै ॥ १ ॥ ॥ २ ॥, ॥ ३॥ [ १५३ ]Pada 13] - The Relation of God. (१३) अनुवाद. मेरा मन अन्यत्र कहां सुख पावे ? जहाज पर का पक्षी उड़कर फिर जहाज़ पर ही आता है । कमलनयन के महात्म्य की उपेक्षा करके दूसरे देव की उपासना ( कौन ) करेगा ? श्रेष्ठ गंगा को छोड़ कर ( कौन ) दुर्मति प्यासा कूप खुदवायगा ? जिस भ्रमर ने कमल का रस चख लिया, वह क्या कँटीली झाड़ी का फल चाहेगा ? सूरदास पूछते हैं कि हे प्रभु ! कामधेनु को छोड़कर छेरी कौन दुहावेगा ? | १५ [ १५४ ]न. परमार्थसोपान [Part 1 Ch. 3 14. LIFT UP THIS BLIND MAN, O GOD, TO THY PINNACLE THROUGH TORTUOUS AND DARK ASCENTS. नैनहीन को राह दिखा प्रभु पग पग ठोकर खाऊँ मैं 11211 तुमरि नगरिया कि कठिन डगरिया चलत चलत गिरि जाऊँ मैं ॥२॥ चहू ओर मेरे घोर अँधेरा, भूल न जाऊँ द्वार तेरा 11311 एक बार प्रभु हाथ पकड़ लो, मन का दीप जलाऊं मैं 11811 [ १५५ ]Pada 14] The Relation of God ૨૭ (१४) अनुवाद. हे प्रभु, मुझ नेत्रहीन को रास्ता दिखाओ। मैं पद- पद पर ठोकर खा रहा हूँ । तुम्हारी नगरी विकट पहाड़ी पर बसी है | चलते चलते मैं गिर पड़ता हूँ । मेरे चारों ओर घोर अंधकार फैला हुआ है ! ऐसा न हो कि मैं तुम्हारा द्वार भूल जाऊँ । हे प्रभु, एक बार मेरा हाथ पकड़ लो तो मैं अपने मन का दीप जला लूँ ! [ १५६ ]परमार्थसोपान [ Part I Ch. 3 15. PASSIONATE ATTACHMENT OF DEVOTEE TOWARDS GOD, घर तज, बन तजौं, नागर नगर तजौं, बंसीबट तट तजौं, काहू पै न लजिहीं ॥१॥ देह त गेह तजौं, नेह कहाँ कैसे तजौं, आज राजकाज सब, ऐसो साज सजिहौं ||२|| बावरो भयो है लोक, बावरी कहत मोकों, बावरी कहे तें नेकु काहू न बरजिहौं कहैया सुनैया तज, बाप और भैया तजौं, ॥३॥ दैया ! तजी मैया, पै कन्हैया नाहिं तजिहीं ॥४॥ [ १५७ ]Pada 15] The Relation of God ९९ (१५) अनुवाद. मैं ) घर छोड़ सकती हूँ । वन छोड़ सकती हूँ । नगर नागरिकों को छोड़ सकती हूँ । बंसीवट का तट छोड़ सकती हूं । देह छोड़ सकती हूँ, गेह छोड़ सकती हूँ परन्तु तुझीं कहो, स्नेह कैसे छोड़ सकूँगी ? आज सब राज-कार्य की भी ऐसी ही सजावट करूँगी । लोग पागल हो गये हैं और मुझको पागल कहते हैं । मैं पागल कहने से किसी को भी नहीं 1 रोकूँगी । कहने और सुनने वाले दोनों को छोड़ दूँगी । बाप और भैया को छोड़ेंगी । हे दई । मैया को भी छोड़ दूँगी किन्तु, कन्हैया को नहीं छोडूंगी । [ १५८ ]१०० परमार्थसोपान [Part I Ch. 3 16. A DEVOTEE'S PREPAREDNESS TO BRAVE ALL DANGERS FOR THE SAKE OF GOD. ठौक पहिरावौ, पाँच बेड़ी लै भरावा, गाढ़े बन्धन बँधाव, औ खिचाओ काची खाल सों ॥१॥ विप ले पियावा, ता पै मूठिहू चलावो, मझधार में डुबाव, बाँधि पाथर कमाल सों विच्छ लै विछावो, ता वै मोहि लै सुलाबो, फेरि आगिह लगाव, बाँधि कापड़ दुसाल सों गिरि तें गिरावौ, कारे नाग ते डसावो, 11211 ॥३॥ हा ! हां ! प्रीति ना छुड़ावौ गिरधारी नन्दलाल सों ||४|| [ १५९ ]Pada 16] The Relation of God. १०१ (१६) अनुवाद ( चाहे मुझको) तौक पहिना दो। पैरों में बेड़ी डाल दो। गाढ़े बन्धनों से बँधवा दो और कच्ची खाल खिंचवा लो । ( चाहे ) विप पिलाओ, और उस पर कटार भी चलाओ और भारी से भारी पत्थर बाँधकर मध्यधार में डुबा दो । ( चाहे ) विच्छुओं को विछा कर उस पर मुझे सुला दो । फिर कपड़ों और दुशालों से बाँधकर आग भी लगा दो । ( चाहे ) पर्वत से गिरा दो, (या) काले नागों से डसा दो । परन्तु हा ! हा ! गिरधारी नन्दलाल से मेरी प्रीति न छुड़ाओ । [ १६० ]१०२ परमार्थ लोपान [ Part I Ch. 3 17. ABSOLUTE RESIGNATION TO THE WILL OF GOD. इतनी कृपा हो स्वामी, जब प्राण तन से निकले || श्रीकृष्ण कृष्ण कह कर, मेरि जान तन से निकले ॥ १ ॥ श्रीगंगजी का तट हो, श्रीजमुनजी का वट हो । जब सबसे निकट हो, तब प्राण तन से निकले ॥ २ ॥ सन्मुख साँवरा खड़ा हो, मुरली का स्वर भरा हो ॥ चित में जो तू अड़ा हो, तब प्राण तन से निकले ॥ ३ ॥ (Contd. on p. 104) [ १६१ ]Pada 17 ] The Relation of God. १०३ (१७) अनुवाद. हे स्वामी, जब प्राण तन से निकले तो इतनी कृपा हो कि कृष्ण कृष्ण कहकर मेरी जान इस शरीर से निकले । श्री गंगाजी का किनारा हो, श्री यमुनाजी पर का वट हो । जब साँवरा निकट हो, तब तन से प्राण निकले । सामने साँवला खड़ा हो; मुरली का स्वर चारों दिशाओं में भरा हो और जब तू चित्त में अड़ा हो, तत्र तन से प्राण निकले । (Contd. on p. 105) [ १६२ ]१०४ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 3 (Contd. from p. 102) जब प्राण कण्ठ आवे, कोइ रोग ना सतावे || आप हि दरस दिखावे, तब प्राण तन से निकले ॥ ४ ॥ दुनिया है अपनी गज, बहिरो कि यही अर्जी ॥ जब हो तुम्हारी मर्जी, तब प्राण तन से निकले ॥ ५ ॥ [ १६३ ]Pada 17] The Relation of God. १०५ ( Contd. from p. 103 ) जब प्राण कण्ठ में आवें, तब किसी भी रोग की पीड़ा न हो और जब स्वयं आप दर्शन दें, तब तन से प्राण निकले । दुनियाँ तो अपनी इच्छाओं की पूर्ति चाहती है पर बहिरो की यह प्रार्थना है कि जब आपकी इच्छा हो तभी प्राण तन से निकले । [ १६४ ]१०६ परमार्थ सोपान [Part 1 Ch. 4 CHAPTER 4 The Beginnings of the Pilgrimage. 1. THE GURU AS ENABLING ONE TO CROSS THE TUMULTUOUS STREAM OF LIFE. गुरु विन कौन बतावै वाट बड़ा विकट यमघाट ॥ १ ॥ भ्रान्ति पहाड़ी नदिया वीच अहंकार की लाट ॥ २॥ काम क्रोध दो पर्वत ठाड़े लोभ चोर संघात ॥ ३ ॥ मद मत्सर का मेंह बरसता माया पौन बह डाट ॥ ४ ॥ कहत कबीर सुनो भई साधो कस तरना यह घाट ॥ ५ ॥ [ १६५ ]Pada 1] Pilgrimage १०७ (१) अनुवाद. बिना गुरु के मार्ग कौन बतावे १ यमघाट बड़ा विकट है। जीवन की नदी के बीच भ्रान्ति की पहाड़ी है और अहंकार का ऊंचा स्तम्भ है। काम क्रोध रूपी दो पर्वत खड़े हैं । नाना लोभ रूपी चोरों का जमाव है । मद और मत्सर का मेव बरसता है । माया रूपी पवन प्रबलता से बह रहा है । कवीर कहते हैं कि हे साधो, यह घाट किस प्रकार तरा जाय ? [ १६६ ]१०८ परमार्थसोपान [Part I Ch. 4 2. THE MORAL CHARACTERISTICS OF A SADGURU. साधो सो सदगुरु मोहिं भावै ॥ टे ॥ सत्तनाम का भर भर प्याला, आप पिए मोहिं प्याचे ॥ १ ॥ मेले जाय न महन्त कहावै, पूजा भेट न लावै ॥ २ ॥ परदा दूर करै आँखिन का, निज दरसन दिखलावे || 3 || जाके दरसन साहब दरभै, अनहद सब्द सुनावै 11811 माया के सुख दुख करि जानै, संग न सुपन चलावै ॥५॥ निस दिन सतसंगत में राँचै, शब्द में सुरत समावै 11 & 11 कह कबीर ताको भय नाहीं, निरभय पद सरसावै ॥ ७ ॥ [ १६७ ]Pada 2] Pilgrimage. १०९ (२) अनुवाद. हे साधो, मैं उसी को सद्गुरु समझता हूँ, जो सत्य- नाम का प्याला भरभर के स्वयं पीवे और मुझ को भी पिलावे | जो न मेले को जाता है, न महन्त कहलाता है और न पूजा भेंट स्वीकार करता है । जो आंखों का परदा दूर करता है और आत्म-स्वरूप दिखलाता है । जिसके दर्शन से परमेश्वर दृष्टि में आ जावे। जो अनाहत शब्द सुनाता है । जो माया के सुख को दुःख करके जानता है और स्वप्न में भी उस सुख में आसक्त नहीं होता । जो रात दिन सत्संग में अनुरक्त रहता है और शब्द में सुरत का प्रवेश करता है । कवीर कहते हैं उस सद्गुरु को भय नहीं, क्योंकि वह निर्भय पद में प्रवेश कर रसपूर्ण होता है । [ १६८ ]११० परमार्थसोपान [ Part I Ch. 4 3. THE MYSTICAL CHARACTERISTICS OF A SADGURU. वोह सतगुरु सन्त कहावे, नैनन अलख लखावै ॥ टे ॥ डोलत डिगै न बोलत विसरै, जब उपदेस दृढ़ावै । प्रानपूज्य किरिया तें न्यारा, सहज समाधि सिखावै ॥ १ ॥ द्वार न रुँधै पवन न रोकै, नहिं अनहत अरुझावै । यह मन जाय जहाँ जग जब ही, परमातम दरसावै करम करै निहकरम रहै जो, ऐसी जुगत दिखावै । सदा विलास त्रास नहिं मन में, ॥ २ ॥ भोग में जोग जगावै ॥ ३ ॥ ( Contd. on p. 112 ) [ १६९ ]Pada 3] Pilgrimage. १११ (३) अनुवाद. -, सद्गुरु या सन्त वही कहलाता है, जो अलख को आँखों से लखावे | जब अन्तर में उपदेश दृढ़ करे तो वह डोलता हुआ भी न डिगे, बोलता हुआ भी न भूले । जो प्राण प्रधान क्रिया से भिन्न सहज समाधि सिखाता है, जो न द्वार रूँधे न पवन रोके और न अनाहत में फँसावे । यह मन संसार में जब कभी और जहाँ कहीं भी जावे, उसको परमात्मा का दर्शन करावे । जो ऐसी युक्ति बतावे कि कर्म करते हुए भी निष्कर्म रहा जाय, जो सदा प्रसन्न रहे, मन में त्रास न लावे और भोग में भी योग जागृत रक्खे | (Contd. on p. 113) [ १७० ]११२ परमार्थसोपान [ Part i Ch. 4 (Contd. from p. 110). धरती त्यागि अकासहुँ त्यागै, अधर मड़ैया छावे । सुन्न सिखर की सार सिला पर, आसन अचल जमात्रै ॥ ४ ॥ भीतर रहा सो बाहिर देखे, दूजा दृष्टि न आवै । कहत कबीर बसावे हंसा, आवागमन मिटावै । ५॥ : [ १७१ ]Pada 3] Pilgrimage. ११३ ( Contd. from p. 111 ) जो धरती को त्याग कर आकाश को भी छोड़ दे और बीच में आधार रहित कुटिया बनावे | शून्य शिखर की श्रेष्ठ शिला पर अचल आसन जमावे । जो भीतर रहता उसको बाहर देखे, दूसरा पदार्थ ( उसकी ) दृष्टि में न आवे । कबीर कहते हैं कि हंस को (परमात्मा में) स्थिर कर के आवागमन मिटा देता है । [ १७२ ]११४ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 4 4. THE NAME OF GOD AS THE OIL WHICH ENABLES THE WICK OF MIND TO BE INFLAMED WITH THE FIRE OF GOD. अपने घट दियना बारु रे ॥ टे ॥ नाम के तेल सुरत कै बाती, ब्रम्ह अगिन उदगारु रे ॥ १ ॥ जग मग जोत निहार मन्दिर में, तन मन धन सब वारु रे 113 11 झूटी जान जगत की आसा, बारंबार विसारु रे ॥ ३ ॥ कहे कबीर सुनो भाई साधो आपन काज सँवारु रे 118 11 [ १७३ ]Pada 4] Pilgrimage ११५ (४) अनुवाद. अपने घट में दीपक जलाओ । नाम का तेल डालकर सुरति की वत्ती को ब्रम्ह रूप अग्रि से उद्दीपित करो । मन्दिर में जगमग ज्योति देख कर, उस पर अपना तन, मन और धन सब निछावर कर दो । जगत की आशा को झूठी जान कर बार बार उसका विस्मरण करो । कवीर कहते हैं कि हे साधो, अपना काम अच्छी तरह से सम्पूर्ण करो । [ १७४ ]११६ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 4 5. NAME AS THE SCHEMATIZER OF NIRGUNA AND SAGUNA, नाम रूप दुइ ईस उपाधी । अकथ अनादि सुसामुझि साधी को बड़ छोट कहत अपराधू । सुनि गुन भेद समुझिहहिं साधू रूप विशेष नाम विन जाने । करतल गत न परहिं पहिचाने सुमिरिय नाम रूप विन देखे | आवत हृदय सनेह विसेखे नाम रूप गति अकथ कहानी | समुझति सुखद, न परत बखानी अगुन सगुन विच नाम सुसाखी । उभय प्रबोधक चतुर दुभाखी = 11 [ १७५ ]Pada 5] Pilgrimage. ૨૨૭ (५) अनुवाद । नाम और रूप दोनों ईश की उपाधियां हैं। दोनों अकथ और अनादि हैं | अच्छी समझ वाले ही इनको साध सकते हैं | ( इनमें से ) "कौन बड़ा, कौन छोटा" यह कहना अपराध है । साधु पुरुष इनका गुण भेद सुनकर ( अन्तर में ) समझ लेंगे | नाम के जाने बिना रूप-विशेष करतल-गत होने पर भी पहिचान नहीं पड़ता । रूप के देखे बिना ही नाम को स्मरण करने से ईश्वर अधिक स्नेह से हृदय में आता है। नाम और रूप की गति एक अकथनीय कहानी है । वह समझने में सुखद है, पर उसका वर्णन संपूर्णतया नहीं किया जा सकता है | नाम निर्गुण और सगुण के बीच एक चतुर सुसाक्षी, दुभाषी और प्रबोधक है । [ १७६ ]૨૮ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 4 6. TULSIDASA'S APOSTROPHE TO THE TONGUE. काहे न रसना रामहिं गावहि निस दिन पर अपवाद वृथा कृत, रटि रटि राग बढ़ावहि नर मुख सुन्दर मन्दिर पावन, बसि जनि ताहि लजावहि । ससि समीप रहि त्यागि सुधा कत, रविकर जल कहँ धावहि काम कथा कलि कैरव चन्दिनि, सुनत स्रवन दे भावहि | तिन्हहिं हटकि, भजि हरि कल कीरति, करन कलंक नसावहि जातरूप मति, युक्ति रुचिर मनि, रचि रचि हार बनावहि । सरन सुखद, रविकुल- सरोज रवि, राम नृपहिं पहिरावहि बाद विवाद स्वाद तजि, भजि हरि, सरस चरित चित लावहि । तुलसिदास भव तरहि, तिहुँ पुर, तू पुनीत जस पावहि [ १७७ ]Pada 6] Pilgrimage. ११९ (६) अनुवाद. रे रसना, तू राम को क्यो नहीं गाती ? रात दिन पर- अपवाद रट रट कर उसमें व्यर्थ ही क्यों राग बढ़ा रही है ? नर के मुखरूपी सुन्दर पवित्र मन्दिर में बसकर उसको मत लञ्जित कर | चन्द्रमा के समीप रहने से प्राप्त होनेवाली सुधा को त्यागकर रविकर जल के लिये क्यों कलिरूपी कैरव के लिये जो चान्दनी है, दौड़ती है । ऐसी काम कथा को कान भाव देकर सुनते हैं। उनको रोक कर तू हरि की सुन्दर कीर्ति को भज और कानों के कलंक को दूर कर | मति रूपी सुवर्ण के तार से युक्ति रूपी रुचिर मणियों का हार बहुत कौशल के साथ तू बना और शरण सुखद रविकुल रूपी कमल के लिये सूर्य रूपी राजा राम को पहिना | वाद-विवाद के लिये रति को छोड़कर हरि को भज और मेरे चित्त को उनके सरस चरित्र में लगा । तुलसीदास संसार को तर जाय और तू तीनों लोकों में पुनीत यश प्राप्त करे । [ १७८ ]१२० परमार्थ सोपान [ Part I Ch. 4 7. ON INTERNAL MEDITATION BY MEANS OF THE NAME. अजर अमर इक नाम है, सुमिरन जो आवै विन ही मुख के जप करो, नहिं जीभ डलावो । उलटि सुरत ऊपर करो, नैनन दरसावो जाय हंस पच्छिम दिसा, खिरकी खुलवावो । तिरवेनी के घाट पर, हंसा नहवावो पानी पवन कि गम नहीं, वोहि लोक मँजावो । ॥ टेक ॥ 11 3 11 ॥ २ ॥ ताही विच इक रूप है, वोही ध्यान लगावो ॥३॥ जिमीं असमान वहां नहीं, वो अजर कहावै । कहै कबीर सोइ साथ जन, वा लोक मँझावै ॥ ४ ॥ [ १७९ ]Pada 71 Pilgrimage. १२१ (७) अनुवाद. वहीं एक नाम अजर अमर है, जो स्मरण में प्रगट हो । मुख के विना ही जप करो । जीभ मत डुलावो । सुरत उलट कर ऊपर करो । नयनों को दिखलाओ । जब हंस पश्चिम दिशा को जाय, तब खिड़की खुलवाओ। त्रिवेणी के घाट पर उसको स्नान कराओ। जहां पानी और पवन की पहुंच नहीं है, उस प्रदेश में उसको मज्जन करने दो। उसी के बीच में एक रूप है । उसी (रूप ) पर अपना ध्यान लगाओ । जहाँ जमीन और आसमान नहीं, वह प्रदेश अजर कहलाता है । कबीर कहते हैं कि जो उस लोक में प्रवेश करता है, वही साधु पुरुष है । [ १८० ]१९२ परमार्थसोपान [Part I Ch. 4 8. ON INTENSE CONCENTRATION. या विधि मन को लगावै, मन के लगाए प्रभु पावै जैसे नटवा चढ़त बाँस पर, ढोलिया ढोल बजावै । अपना बोझ धेरै सर ऊपर, ॥ टे ॥ सुरति बरत पर ला 11 2 11 जैसे भुवंगम चरत वनहिं में, ओस चाटने आवै । कबहूँ चाटै कहूँ मनि चितवै, मनि तजि प्रान गवावे जैसे सती चढ़ी सत ऊपर, अपनी काय जरावै । मात पिता सब कुटुम्ब तियागे, 'सुरति पिया पर लाबै धूप दीप नैवेद अरगजा, ज्ञान कि आरत लावै । कहै कबीर सुनो भाई साधो, फेर जनम नहिं पा ॥२॥ [ १८१ ]Pada 8] Pilgrimage- १२३ (८) अनुवाद. इस प्रकार मन को लगाओ, कि जिसके लगाते ही प्रभु को पाओगे । जैसे नट, ढोलिया के ढोल बजाते समय बाँस पर चढ़ता है और अपने सिर पर बोझ लिये हुए भी अपना ध्यान तन्मयता से रस्सी पर लगाता है । जैसे जंगल में चरते समय सर्प ओस चाटने के लिये आता है तो कभी ओस चाटता है, कभी मणि को देखता है। क्यों कि मणि से बिछुड़ने पर वह प्राण गँवा देगा। जैसे सती आवेश में आकर चिता में अपनी काया जलाने आती है और माता पिता तथा सव कुटुम्ब को त्याग कर एक प्रियतम पर ध्यान लगाती हैं । कबीर कहते हैं कि हे साधो, जो धूप दीप नैवेद्य अरगजायुक्त ज्ञान रूपी आरती जलायेगा, वह पुनर्जन्म नहीं पायेगा । [ १८२ ]१२४ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 4 9. ON TURNING EVERY MOMENT TO SPIRITUAL USE. चेतना है तो चेतले, निसि - दिन में प्रानी | छिन छिन अवधि विहात, फूटे घट ज्यों पानी ॥ १ ॥ हरि-गुन काहे न गावहि, रे मूरख अज्ञाना । .. झूठे लालच लागि के, नाहीं मर्म पिछाना 113 11 अजहूँ कछु विगो नहीं, जो प्रभु गुन गावै । कहि नानक तेहि भजन तें, निरभय पद पा ॥ ३ ॥ [ १८३ ]Pada 9] Pilgrimage. १२५ (९) अनुवाद. ए प्राणी, जब तक चेतना है, तब तक रात दिन चिन्तन कर ले | प्रतिक्षण अवधि उसी तरह व्यतीत हो रही है, जिस तरह फूटे घड़े से पानी चूता है । रे अज्ञान, मूर्ख, हरि के गुण क्यों नहीं गाता ? झूठे लालच में लगकर तूने मर्म को नहीं पहचाना । अगर तू प्रभु के गुण गावे तो अभी भी कुछ बिगड़ा नहीं है । नानक कहते हैं कि प्रभु के . भजन से तू निर्भय पद पावेगा । [ १८४ ]१२६ परमार्थसोपान [Part I Ch. 4 10. IF YOU WANT TO DO THE RIGHT THING, DO IT HERE AND NOW. भूले मन समझ के लाद लदनिया ॥ टे ॥ टाण्डा लाद कहाँ को लै जैयो, आगे मुलुक विरनिया सौदा करे तो यहि जुग करले, 11 2 11. आगे हाट न बनिया ॥ २ ॥ पानी पिये तो रतन कुएँ का, आगे घाट न पनिया ॥ ३ ॥ कहे कबीर सुनो भाई साधो, यह पद है निरखनिया 11811 [ १८५ ]★ Pada 10] ' Pilgrimage १२७ - (१०) अनुवाद. हे मूर्ख मन, सोचकर बोझा लाद । बनजारों के झुण्ड ! माल लाद कर कहाँ ले चले हो ? आगे पराया देश है । सौदा करना है तो इसी क्षण करलो; क्यों कि इसके आगे न बाज़ार है न खरीदने वाला, न बेचने वाला । पानी पीना है तो इसी कुएँ का पीले, जो रत्नसम है । आगे न घाट है, न पानी है । कवीर कहते हैं, हे भाई साधो ! सुनो, यह निर्वाणियों का पद है । [ १८६ ]१२८ परमार्थसे । पान [Part I Ch. 4 11. LIKE A GOOD WEAVER, PLEASE YOUR MASTER BY PRODUCING A DURABLE GARMENT OF CLOSE AND CONTINUOUS TEXTURE. कोरी साल न छोड़े रे, सब घावर कौं का? रे ॥ टे ॥ प्रेम प्राग लगाई धागे, तत्त तेल निज दीआ । एक-मना इस आरम्भ लागा, ज्ञान राछ भर लीया ॥ १ ॥ नाम नली भरि वुण कर लागा, अन्तर गति रंग राता । वागै बागै जीव जुलाहा, परम तत्व सों माता 113 11 सकल शिरोमगि कुनै विचारा, सान्हा सूत न तोड़े । सदा सचेत रहै लौ लागा, ज्यों टूटे त्यों जोड़े ॥ ३ ॥ ऐसे तनि बुनि गहर गजीना, साई के मन भावै । दादू कोरी कर्ता के संगि बहुरि न इहि जग आवै ॥ ४ ॥ [ १८७ ]Pada 11] Pilgrimage १२९ (११) अनुवाद. जुलाहे ! छेद को रहने न देना । सब गाँठो (साँठों) को निकाल देना | . प्रेम और प्राण के धागे लगा कर आत्म-तत्व रूपी दीपक के प्रकाश में एक चित्त होकर जुलाहे ने बुनना आरम्भ किया । ज्ञान रूपी राछ ताने से भर लिया और नामरूपी नली बाने से भर कर जुलाहा ताना बाना बुनने लगा | अन्तर्भाव रूपी रंग से लाल होकर जीव रूपी जुलाहा परम तत्व से मतवाला हो गया । सब जुलाहों का शिरोमणि होकर भी नम्रता से बुनते हुए, सँधा हुआ सूत टूटने नहीं देता । सदा लौ लगाकर सचेत रहता है । ज्योंही टूटता है, त्योंही जोड़ देता है। इस प्रकार बड़ा गाढ़ा और घना कपड़ा बुनकर साई के चित्त को रिझाता है। दादू कहते हैं कि जुलाहा साईं के संग से इस युग में फिर लौटकर नहीं आवेगा । [ १८८ ]१३० परमार्थसोपान [ Part I Ch. 4 12. INADEQUACY OF MERE YOGA FOR THE REALISATION OF GOD. तो भी कच्चा वे कच्चा, नहीं गुरू का बच्चा 11211 दुनिया तजकर खाक लगाई, जाकर बैठा बन मों । खेचरि मुद्रा बज्रासन पर, ध्यान धरत है मन मों ॥ १ ॥ गूपित होके परगट होवे, जावे मथुरा कासी । प्राण निकाले सिद्ध भया है, सत्य लोक का बासी तीरथ कर कर उम्मर खोई, जोग जुगति में सारी । धन कामिनि को नजर न लावे, 11 3 11 जोग कमाया भारी 2 || 3 || (Contd. on p. 132 ) [ १८९ ]Pada 121 Pilgrimage. १३१ (१२) अनुवाद. 1 अरे, तब भी कच्चा ही है । गुरु को बच्चा नहीं है । दुनिया को छोड़कर, तन पर राख लगाई । वन में जाकर बैठा । वज्रासन पर खेचरि मुद्रा लगाकर मन में ध्यान धरता है । गुप्त होकर प्रगट होता है और मथुरा व काशी जाता है । प्राण को शरीर से बाहर निकाल कर सिद्ध हुआ और सत्य लोक का वासी हुआ । तीर्थ कर कर के योग की युक्ति में सारी आयु खो दी । धन और कामिनी को दृष्टि में नहीं लाता है । भारी योग कमाया है । ( Contd. on p. 133 ) [ १९० ]१३२ परमार्थसोपान [Part 1 Ch. 4 (Contd. from p. 130) कुण्डलिनी को खूब चढ़ावे, ब्रह्मरन्ध्र में जावें । चलता है पानी के ऊपर, मुख बोले सो होवे शास्त्रों में कुछ रहा न बाकी, . ॥ ४ ॥ पूरा ज्ञान कमाया । वेद विधी का मारग चलकर, तन को लकड़ा कीया । ५॥ कहे मछेन्द्र सुनु रे गोरख, तीनो ऊपर जाना । किरपा भई जबै सद्गुरु की, आपहिं आप पिछाना ॥ ६ ॥ [ १९१ ]Pada 12] Pilgrimage १३३ ( Contd. from p. i31 ) कुण्डलिनी को इस प्रकार ऊपर चढ़ाता है कि वह ब्रह्मरन्ध्र में जाये । पानी के ऊपर चलता है । मुख से जो बोलता है, वही होता है । शास्त्रों में कुछ बाकी नहीं रहा । पूरा ज्ञान कमा लिया है । वेद विधि के मार्ग पर चलकर शरीर को लकड़ी कर दिया | मत्स्येन्द्र कहते हैं कि हे गोरख ! सुनो, तीनों (गुणों) के ऊपर हो जाओ । जब सद्गुरु की कृपा होती है तभी अपने आपको पहिचानोगे । [ १९२ ]ઢ ઢ परमार्थसोपान [ Part 1 Ch. 4 13. THE ANAL-HAQ METHOD OF MEDITATION. अगर है शौक मिलने का, तो हर दम लौ लगाता जा । जला कर खुद नुमाई को, भसम तन पर चढ़ाता जा मुसल्ला फाड़, तसवी तोड़, किताबें डाल पानी में । पकड़ दस्त तू फ़रिश्तों का, गुलाम उनका कहाता जा न मर भूखा न रख रोजा, 11 2 11 · ॥ २ ॥ न जा मसजिद न कर सिज़दा । हुकुम हैं शाह कलन्दर का, है अनलहक तू कहाता जा कहे मन्सूर मस्ताना, हक़ मैंने दिल में पहचाना | वही मस्तों का मैखाना, ॥ ३ ॥ उसी के बीच आता जा ॥ ४ ॥ [ १९३ ]Pada 13] Pilgrimage. १३५ (१३) अनुवाद. अगर मिलने का शौक़ है, तो प्रतिश्वास ईश्वर पर लौ लगाते जाओ । अहंकार को जलाकर उसकी भस्म शरीर पर लगाओ, नमाज़ की दरी को फाड़ दो । जप माला को तोड़ दो । किताबें पानी में डालो । ईश्वर के दूतों का हाथ पकड़ो और उनका दास कहलाते जाओ । भूखे न मरो । रोज़ा मत रक्खो । मस्जिद को न जाओ । नमाज़ में सिर मत टेको । कलन्दरों के शाह की आज्ञा है कि " मैं ईश्वर हूँ " ऐसा कहते जाओ । मस्त हुआ मन्सूर कहता है कि मैंने ईश्वर को दिल में पहचाना है । वही मस्तों की मधुशाला है । उसी के बीच आते जाओ । [ १९४ ]१३६ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 4 14, STORM THE FORTRESS OF SPIRITUAL EXPERIENCE; DO NOT TURN BACK ANY LONGER. नौकरी शरियत से करना, हुकुम पीर मुरशिद का रखना ॥ टे ॥ मन घोड़े को मार चाबुका, विवेक लगाम लेना | प्रेम क्षेम से रहना बेटा, “सोऽहं” गढ़ लेना ॥ १ ॥ कूच दरकूच मुकाम करके, संगम पूजा करना ! अखी लगाकर मार निशानी, पीछे मत हटना 11| 3 || सिड़ी पकड़ कर चढ़ना बेटा, धीरज से गढ़ लेना । अन्दर का पट खोल लेना, धीरे से चढ़ना ॥ ३॥ ( Contd. on p. 138 ) [ १९५ ]Pada 14] Pilgrimage. १३७ (१४) अनुवाद. ( हे बेटा ! ) धर्म के अनुसार नौकरी बजाना और महात्माओं तथा गुरु की आज्ञा का पालन करना । मन- रूपी घोड़े को चाबुक मारते हुए विवेक की लगाम हाथ में पकड़ना । प्रेम और क्षेम से रह कर, हे बेटा ! " सोऽहं " किला जीतना । मंजिल दर मंजिल पहुँच कर, संगम पर पूजा करना । अविचल चित्त से लक्ष्य का वेध करना । और पीछे नहीं हटना । ( श्वास की ) सीढ़ी पकड़कर ऊपर चढ़ना और हे बेटा ! धीरज के साथ किले को जीतना । अन्दर का परदा खोल कर धैर्य से ऊपर चढ़ना । ( Contd. on p. 239 ) [ १९६ ]STY परमार्थसोपान [ Part 1 Ch. 4 ( Contd. from p. 136 ) अजर देश की हवा देख ले, अमर कुण्ड मों न्हाना | भगवा पट की बाँध निशानी, पीछे मत हटना कहत कबीर सुनो भाई साधो, बार बार नहिं आना । जोही गुरु का पूरा होगा, वोही बात पहचाना ॥ ४ ॥ ॥ ५॥ [ १९७ ]Pada 14] _ Pilgrimage १३९ ( Contd. from p. 137 ) जरा रहित देश की हवा लेकर अमृत-कुण्ड में नहाना । गेरुए वस्त्र की पताका फहराते हुए पीछे नहीं हटना | कवीर कहते हैं कि हे साधो ! सुनो, बार बार नहीं आना है । जो गुरु का पूरा चेला होगा, वही इस बात को पहिचानेगा । [ १९८ ]१४० परमार्थसोपान [Part I Ch. 4 15. SURRENDER, THE ESSENTIAL CONDITION OF GRACE. सुना रे मैंने निर्बल के बल राम ॥ टे ॥ पिछले साख भरूँ सन्तन की, अड़े सँवारे काम जब लगि गज वल अपनो वरत्यो, नेकु सन्यो नहिं काम | निरवल है, बल राम पुकायो, || 2 11 आए आधे नाम अपवल, तपवल और बाहुबल, चौथो है बल दाम | मूर किसोर - कृपा तें सब बल, हारे को हरिनाम ॥२॥ ॥ ३ ॥ [ १९९ ]Pada 15] Pilgrimage १४१ (१५) अनुवाद. मैंने सुना है कि राम निर्बल के बल हैं। पिछले सन्तों की साक्षी देता हूँ कि राम ने अटके हुए काम सँवारे हैं । जब तक गज ने अपना वल लगाया, तब तक थोड़ा भी काम नहीं होने पाया । जब निर्बल होने पर अन्तर्बल से राम को पुकारा तब आधे नाम पर ही राम को आना पड़ा | पहला बल आत्मबल, दूसरा तपचल, तीसरा बाहुबल और चौथा धनबल है । सूरदास कहते हैं कि किशोर कृष्ण की कृपा से ही सब बल प्राप्त होता है; हारे हुए को हरिनाम ही एकमेव बल है । [ २०० ]१४२ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 4 16. KABIR ON SEPARATION FROM GOD, प्रीति लगी तु नाम की, पल विसरै नाई । नजर करौ मेहर की, मोहिं मिलौ गुसाई ॥ १ 11 2 11 विरह सतावै हाय अब, जिव तड़पै मेरा | तुम देखन को चाव है, प्रभु मिलौ सवेरा 113 11 नैना तरसे दरस को, पल पलक न लागै । दर बन्द दीदार का, निसि-वासर जागै ॥ ३ ॥ जो अब के प्रीतम मिले, करूँ निमिप न न्यारा । अब कबीर गुरु पाइया, मिला प्रान पियारा ॥ ४ ॥ [ २०१ ]Pada 16] Pilgrimage. १४५ (१६) अनुवाद. ( हे स्वामी ) तुम्हारे नाम की प्रीति लगी है । एक पल भी तुम्हारा नाम नहीं विसरता । हे गोसाँई, कृपादृष्टि करो और मुझ से मिलो । विरह सता रहा है । हाय ! अब जीव तड़प रहा है । तुम्हें देखने की उत्कण्ठा है । अत एव हे प्रभु, शीघ्र ही मुझे मिलो । नेत्रों को दर्शन की प्यास लगी है । एक पल भी पलक नहीं लगते । दीदार का द्वार बन्द है । मैं रात दिन जाग रहा हूँ। अगर इस बार प्रिय- तम मिल जाय तो क्षणमात्र भी अलग नहीं करूंगा । गया। अब कबीर गुरु को पा गया और प्राण प्यारा मिल [ २०२ ]Y परमार्थसे । पान [Part I Ch. 4 17. MIRA'S MIND ON THE RACK. जोगी मत जा, मत जा, मत जा, पाँइ परूँ मैं तेरी ॥ टे ॥ प्रेम भक्ति को पैण्ड़ो न्यारो, हम को गैल लगा जा 11 2 11 अगर चन्दन की चिता रचाऊँ, 113 11 अपने हाथ जला जा जल बल भई भस्म की ढेरी, अपणे अंग लगा जा मीरा के प्रभु गिरधर नागर, 11 3 11 ज्योत में ज्योत मिला जा ॥ ४ ॥ [ २०३ ]Pada 16] Pilgrimage १४५. (१६) अनुवाद. हे योगी, मत जाओ, मत जाओ, मत जाओ। मैं तुम्हारे पैर पड़ती हूं | प्रेम भक्ति का मार्ग विचित्र है, मुझ को उसकी गली लगा जाओ । या अगरु चन्दन की मैं चिता रचाऊँ; तो उसे अपने हाथ से जला जाओ। मैं जब बिलकुल जलकर भस्म की ढेरी हो जाऊँ तब उसको अपने शरीर पर लगा कर जाओ । प्रभु गिरिधर नागर की भक्त मीराबाई कहती हैं हे गुरु ! तुम ज्योति में ज्योति मिला जाओ । [ २०४ ]१४६ परमार्थसोपानं [ Part 1 Ch. 4 17. MIRA'S LONG WAITING CROWNED WITH SUCCESS. तुम पलक उधारो दीनानाथ । मैं हाजिर नाज़िर कब की खड़ी ॥ टे ॥ साहू थे दुस्मन होइ लागे, मैं सब को लगू कड़ी 11 2 11. दिन नहिं चैन रात नहिं निदरा, यूँ खड़ी खड़ी ॥ २ ॥ कहा बोझ मीरा में कहिए, सौ पर एक घड़ी 11 3 11 गुरु रैदास मिले मोहिं पूरे, धुर से कमल भिड़ी सतगुरु सैन दई जब आके, जोत में जोत मिली 11811 ॥ ५॥ [ २०५ ]Pada 17] Pilgrimage. १४७ | (१७) अनुवाद. हे दीनानाथ, तुम पलक उघाड़ो । मैं नज़र लेकर आपके सामने कब से खड़ी हूँ । जो साधु थे, वे दुश्मन होकर पीछे पड़े हैं । मैं सब को कड़ी लग रही हूँ । दिन में चैन नहीं, रात में नींद नहीं । खड़ी खड़ी सूख रही हूँ। कहिए! मीरा में कौन सा बोझ है ? सौ पर एक घड़ी का बोझ ही क्या ? गुरु रैदास मुझे पूरे मिले, मानो मेरा सिर कमल से शोभित हो गया । जब सद्गुरु ने आकर संकेत दिया, तब ज्योति में ज्योति मिल गई । [ २०६ ]१४८ परमार्थ सोपान [Part I Ch. 5 CHAPTER 5 The Highest Ascent. 1. MIRABAI ON THE GREAT JOY CONSEQUENT UPON THE POSSESSION OF THE JEWEL OF GOD. पायो जी मैंने राम रतन धन पायो ॥ दे || वस्तु अमोलिक दी मेरे सतगुरु, किरपा करि अपनायो ॥ १ ॥ जनम जनम की पूँजी पाई, जग में सभी खोवायो ॥ २ ॥ खरच न खूटै, चोर न लूटै, दिन दिन बढ़त सवायो ॥ ३ ॥ सत की नाव खेवटिया सतगुरु, भव सागर तरि आयो 11811 मीरा के प्रभु गिरिधर नागर, हरखि हरखि जस गायो ॥ ५ ॥ [ २०७ ]. Pada 1] Ascent १४९ (१) अनुवाद . निश्चय ही मैंने रामरूपी रत्न-धन पा लिया । मेरे सद्गुरु ने मुझे अमोल वस्तु दी और कृपा कर अपना बना लिया । मैंने जग में सब कुछ खो दिया और जन्म जन्म की पूंजी पा ली। वह पूँजी न खर्च करने से कम होती है और न उसको चोर लूट सकते हैं, अपितु वह दिन दिन सवाई बढ़ती जाती है। सतनाम की नैया और सद्गुरु रूप केवट के द्वारा मैं भवसागर तर आई । मीरा कहती है कि गिरिधर नागर मेरे प्रभु हैं । हर्षित हो होकर मैं उनका यश गाती हूँ । . [ २०८ ]१५० परमार्थसोपान [Part I Ch. 5 2. MIRA'S EXPERIENCE OF SOUND AND COLOUR. फागुन के दिन चार रे, होरी खेल मना रे विनि करताल पखावज बाजै, अणहद की झणकार रे विनि सुर राग छतीसूँ गावै, 11 2 11 11211 रोम रोम रंग सार रे ॥ ३ ॥ सील सन्तोख का केसर घोला, प्रेम प्रीति पिचकार रे 118 11 उड़त गुलाल लाल भयो अम्बर, बरसत रंग अपार रे 114 11 घट के पट सब खोल दिये हैं, लोक लाज सब डार रे ॥ ६ 11 & 11 होरी खेलि पीव घर आये, सोइ प्यारी प्रिय प्यार रे ॥ ७ ॥ मीरा के प्रभु गिरिधर नागर, चरण कँवल बलिहारि रे ॥ ८ ॥ [ २०९ ]Pada 2] Àscent १५१ (२) अनुवाद. रे मन ! फागुन के दिन चार ही हैं, इन्हीं में होली खेल ले | हाथों के ताड़न के बिना ही पखावज बज रही है । अनाहत की झनकार उठ रही है । विना स्वर के छतीसों राग गाये जा रहे हैं । रोम रोम में श्रेष्ठ रंग भरा हुआ है । 1 ( मैंने ) शील सन्तोप रूपी केसर घोला और रूपी पिचकारी से छोड़ा। गुलाल उड़ते उड़ते अम्बर लाल हो गए । अपार रंग बरस रहा है । ( प्रेम प्रीति दोनों ) शरीर के सब परदे खोल दिये हैं और जनलज्जा तज दी है । होली खेल कर प्रिय घर आये; वही आगमन प्यारी के प्रति प्रिय के प्रेम का चिन्ह है | मीरा कहती है कि हे गिरिधर नागर ! मैं आपके चरण-कमल पर बलिहारी हूँ । [ २१० ]१५२ परमार्थसोपान [Part 1 Ch. 5 3. MIRABAI ON THE DOCTRINE OF APPROXIMATION. साधु कि संगत पाई रे, जाकी पूर्ण कमाई रे 111 2.11 साधु कि संगत गुरुजी की सेवा, चनत बनत बनि आई रे 11 % 11 सुमिरे नामा और कबीरा, तीसर मुक्ताबाई रे 113 11. मीरा के प्रभु गिरिधर नागर, जोत में जोत मिलाई रे 11 3 11 [ २११ ]Pada 3] Ascent. १५३ (३) अनुवाद. ( मैं ) उन साधुओं की संगत पा गई, जिनकी कमाई पूर्ण थी। साधुओं की संगति से और गुरुजी की सेवा से ( मेरी साधना ) धीरे धीरे पूर्णता को प्राप्त हुई । नामदेव ने स्मरण किया, कवीर ने स्मरण किया और तीसरी मुक्ताबाई ने भी स्मरण किया । मीराबाई कहती है कि हे प्रभु गिरिधर नागर, इन सब ने ज्योति में ज्योति मिला दी । [ २१२ ]રૂપર परमार्थसोपान [ Part I Ch. 5 4. SURDAS ON DIVINE OMNIPOTENCE AND SUPERSENSUOUS EXPERIENCE. बन्दउँ श्री हरि - पद सुखदाई ॥ दे. ॥ जाकी कृपा पंगु गिरि लँधै, अन्धे कूँ सब कछु दरसाई ॥ १ ॥ बहिरो सुनै गुंग पुनि बोलें, रंक चलै सिर छत्र धराई ॥ २ ॥ सूरदास स्वामी करुणामय, बार बार बन्दउँ तिहि पाई ॥ ३ ॥ [ २१३ ]Pada 4] Ascent. १५५ (४) अनुवाद. ( मैं ) श्री हरि के सुखदाई पदों की वन्दना करता हूँ । जिस हरि की कृपा से पंगु गिरि को लांघता है, अन्धे को सब कुछ दिखाई पड़ता है, बहिरा सुनने लगता है, गूंगा बोलने लगता है और रंक सिर पर छत्र धरा कर चलता है । सूरदास कहते हैं कि हे करुणामय स्वामी ! उन चरणों को प्राप्त करके बार-बार मैं उनकी वन्दना करता हूँ । [ २१४ ]१५६ परमार्थसे । पान [Part I Ch. 5 5. ON GOD AS INEXTRICABLY BOUND UP WITH EVERY FIBRE OF THE BODY. अब तो प्रकट भई जग जानी 11211 वा मोहन से प्रीति निरन्तर, क्यों हि रहेगी छानी ॥ १ ॥ कहा करूँ सुन्दर मूरति इन, नयनन माँझ समानी ॥२॥ निकसत नाहिं बहुत पचि हारी, रोम रोम उरझानी ॥३॥ अब कैसे कहूँ री जात है, मिलौ दूध से पानी 11811 सूरदास प्रभु अन्तर्यामी, सब के मन के स्वामी 11411 [ २१५ ]

Pada 5] Ascent. १५७ (५) अनुवाद. अब तो मेरी प्रीति जगत को विदित हो गई है । उस मोहन के प्रति मेरी अविचल प्रीति कैसे छिपी रहेगी ? क्या करूँ ? सुन्दर मूर्ति इन नेत्रों के मध्य समा गई है । रोम रोम में फँस गई है । बहुत परिश्रम करने से मैं थक गई, तब भी ( वह ) निकलती नहीं । क्या अब दूध से मिला पानी किसी प्रकार कहीं जाता है ? सूरदास कहते हैं कि प्रभु अन्तर्यामी हैं और सब के मन के स्वामी हैं । [ २१६ ]१५८ परमार्थतोपान [ Part I Ch. 5 6. TULSIDAS ON THE MYSTICAL TRANSCENDENCE OF GOD. विनु पग चलै सुनै विनु काना । चिनु कर करम करै विधि नाना ॥ आनन रहित सकल रस भोगी । विनु वाणी वक्ता बड़ जोगी ॥ तनु चिनु परस नयन बिन देखा । गहै घ्राण बिनु वास असेखा अस सब भाँति अलौकिक करणी । 11 महिमा तासु जाइ नहिं बरणी 11 [ २१७ ]Pada 6] Ascent १५९ (६) अनुवाद. पदों के बिना चलता है । कानों के बिना सुनता है । हाथों के बिना अनेक प्रकार के कर्म करता है । मुख के बिना सब रसों का भोगने वाला है। वाणी के बिना भी वह योगी बड़ा वक्ता है । बिना शरीर के स्पर्श करता है । नयनों के बिना देखता है । घ्राण के बिना समस्त वास ग्रहण करता है । इस तरह सब प्रकार उसकी करनी अलौकिक है, उसकी महिमा कही नहीं जाती । [ २१८ ]१६० परमार्थ सोपान [Part I Ch. 5 7. GORAKHANATH'S DESCRIPTION OF HIS SPIRITUAL EXPERIENCE. शून्य शिखर में सुरत लगाय देखो, निज में अलख बसाय बस्ती । ताल मृदंग पवपवली बजत है. हर दम पर नौबत झड़ती इडा पिंगला चवर डुलावे, सुखमनिया सेवा करती | चन्द सुरज दोउ दीवटि जलते, सत्त सुकृत दोउ फिरे गश्ती 11 2 11 || 3 || सप्त सागर धनि करे असनान, जहँ मोतियन की बरपा झड़ती । विरला सन्त कोइ पहुँच गया, निगुरे की मिले नहीं गिनती ॥ ३ ॥ नाथ मछिन्दर दास तुम्हारो, गोरख गरीब मेरी कौन गिनती । सबद सबद में आप विराजे, तुझ बिन दुजी न देखे सुरती ॥ ४ ॥ [ २१९ ]Pada [7] Ascent १६१ (७) अनुवाद ब्रह्मरंध पर ध्यान लगाकर देखो। अपने में वहां अलक्ष्य पुरुष ने वास किया है। वहां ताल, मृदंग, पावा और बाँसुरी बज रहे हैं। हर क्षण नौबत झड़ती है । इड़ा और पिंगला दोनों चँवर डुला रही हैं और सुषुम्ना सेवा करती है | चांद और सूरज दो मशाल जल रहे हैं । सत्य और सुकृत दोनों गश्त लगाते हैं । सप्त सागर का मालिक वहां स्नान कर रहा है; जहाँ पर मोतियों की लगातार वर्षा हो रही है । कोई विरला सन्त ही वहां पहुँच पाता है, मन- मुख की वहां गिनती तक नहीं होती । गोरख कहता है कि हे मत्स्येन्द्रनाथ ! मैं आपका दास हूं। मुझ गरीब की क्या गिनती है । प्रतिशब्द में आप विराजमान हैं, आपके बिना दूसरी कोई वस्तु मेरी दृष्टि में नहीं आती । [ २२० ]૯૨ परमार्थसोपान [Part I Ch. 5 8. DHARAMDAS ON BEATIFICATORY EXPERIENCE. _ झरि लागै महलिया गगन घहराय ॥ ये ॥ खन गरजै खन विजुरी चमकै । लहर उठे शोभा वरनि न जाय 11 2 11 सुन महल में अमृत बरसै । प्रेम अनन्द हैं साधु नहाय ॥ २ ॥ . खुली केवरिया मिटी अंधेरिया । धन सतगुरु जिन दिया लखाय ॥ ३ ॥ धरमदास विनवै कर जोरी । सतगुरु चरन में रहा समाय 11811 [ २२१ ]Pada 8] Ascent १६३ (८) अनुवाद. महल पर झड़ी लग गई है । गगन घहरा रहा है । क्षण गर्जना होती है, क्षण बिजली चमकती है । लहर उठती है, जिसकी शोभा का वर्णन नहीं किया जाता । शून्य महल में अमृत बरस रहा है । साधु प्रेमानन्दित हो कर नहा रहा है । खिड़की खुल गई । अँधेरा मिट गया । सद्गुरु धन्य है, जिसने यह सब दिखला दिया है । धर्मदास हाथ जोड़कर विनय करते हैं कि, मैं सद्गुरु चरण में समा रहा हूं। [ २२२ ]१६४.. परमार्थसोपान [ Part I Ch. 5. 9. YARI ON MANIFOLD SPIRITUAL EXPERIENCE, झिलमिल झिलमिल बरसै नूरा, नूर जहूर सदा भरपूरा रुनझुन रुनझुन अनहत बाजै, भँवर गुँजार गगन चढ़ि गाजै ॥ रिमझिम रिमझिम बरसै मोती. 11 भयो प्रकास निरन्तर जोती 11 निर्मल निर्मल निर्मल नामा, कह यारी तहँ लियो विस्रामा ॥ [ २२३ ]Pada 9].: ! Ascent १६५ (९) अनुवाद प्रकाश झिलमिल झिलमिल बरस रहा है और सदा सम्पूर्णतया प्रकट होता है । अनाहत शब्द रुनझुन रुनझुन बजता है । भ्रमर का गुँजार आकाश पर चढ़ कर गरजता है । मोती रिमझिम रिमझिम बरस रहे हैं और निरन्तर ज्योति का प्रकाश हो रहा है । यारी कहते हैं, नाम निर्मल निर्मल है और वहां मैनें विश्राम लिया है । [ २२४ ]१६६ परमार्थसोपान 24 [Part I Ch. 5 " 10. “ MY THAKURDWAR IS EVERYWHERE", SAYS CHARANDAS. और देवल जहँ धुन्धली पूजा, देवत दृष्टि न आवै । हमारा देवत परगट दीसे, बोलै, चालै, खावै जित देखों तित ठाकुरद्वारा, करों जहां नित सेवा । पूजा की विधि नीके जानी, 11 % 11 जायूँ परसन देवा 11 3 11 करि सम्मान अस्नान कराऊँ, चन्दन नेह लगाऊँ । मीठे बचन पुष्प जोइ जानों, है कर दीन चढ़ाऊँ परसन करि करि दरसन पाऊँ, बार बार बलि जाऊँ । चरनदास सुकदेव बतावें, आठ पहर सुख पाऊँ 11 3 11 118 11 [ २२५ ]Pada 101 Ascent. ૨૨૭ (१०) अनुवाद. अन्य देवालय ऐसे हैं, जहाँ पर अंधेरी पूजा होती है; क्यों कि वहां देवता दिखाई नहीं देता । हमारा देवता प्रत्यक्ष दीख पड़ता है । वह बोलता है, चलता है और खाता है । जहाँ देखें वहाँ प्रभु का ही मंदिर है । जहाँ मैं उसकी अखण्ड सेवा करता हूँ । पूजा की विधि भली भाँति जान ली है, जिससे प्रभु प्रसन्न होता है । उसे सम्मान का स्नान कराता हूँ और स्नेह का चन्दन लगाता हूं । दीन होकर मीठे वचन रूपी पुष्प प्रभु पर चढ़ाता हूं । वार बार रिझा रिझा कर उसका दर्शन पाता हूं और उस पर अपने को न्योछावर करता हूं । चरनदास कहते हैं कि सुकदेव ने मुझे मार्ग बताया, जिससे मैं अहोरात्र सुख पाता हूं । [ २२६ ]. ટ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 5 11. EKNATH ON THE VISION OF GOD IN ALL STATES OF CONSCIOUSNESS. गुरु कृपाञ्जन पायो रे भाई, राम विना कछु देखत नाहीं ॥ १ ॥ अन्दर राम बाहर राम, जहँ देखे तहँ रामहि राम ॥ २ ॥ जागत राम सोबत राम, सपन में देखूं आतमराम 11 3 11 एका जनार्दनी अनुभव नीका, जहँ देखे वह राम सरीका 11811 [ २२७ ]Pada 11] Ascent. १६९ (११) अनुवाद. रे भाई, गुरु कृपा का अञ्जन नेत्रों में लगाया है जिससे राम के अतिरिक्त हमें कुछ नहीं दिखाई पड़ता । भीतर राम है; बाहर राम है | जहां देखो वहां राम ही राम है । जागते समय राम है; सोते समय राम है और मैं स्वप्न में भी आत्माराम को देखता हूँ । जनार्दन स्वामी के शिष्य एकनाथ कहते हैं कि मेरा अनुभव सच्चा है; क्यों कि जहां मैं देखता हूं, वहां लगातार राम ही दिखाई पड़ता है । [ २२८ ]१७० परमार्थसापांन [Part I Ch. 5 12. MAHIPATI ON A MYSTIC'S LIFE IN A TUMULT OF LIGHT AND COLOUR, साई अलख पलख में झलके, लहलहाट बिजली चमके ॥ मन गरक हुआ, मन गरक, गुरु साईंनाथ आज पाया, मुझ पकड़ दस्त बैठाया, दो अच्छर वीज पढ़ाया, मेरे सिर पर हाथ चढ़ाया ॥ अब तू सच्चा गुरु का बच्चा, देख परीच्छा, छड़ चढ़न जुगुत से जखड़, मत डर जोर से पकड़, जो आवे उसे दे छकड़, आगे पीछे मोर की पाँखें, लहलहाट विजली चमके ॥ १ ॥ नीचे धरनि ऊपर असमाना, दोऊ छोड़ बीच में जाना, चल सरक, आगे चल सरक प्यारे उलट पुलट से चलना, साहब से जुगुत से मिलना भ्रुकुटी ऊपर, त्रिकुटी शीखर, ध्यान लगाकर, खूब देख नजर से अभी, रज सोना बिखरा सभी, मूल माया की जो छत्री, छोड़ माया स्वरूप परखे, लहलहाट बिजली चमके ॥ २ ॥ (Contd. on p. 172) [ २२९ ]Pada 12] Ascent. .१७१ (१२) अनुवाद. अलक्ष्य पुरुष पलक में झलकता है। बिजली की लहलहाट चमक रही है । मन मग्न हो गया है । आज गुरु स्वामीनाथ मिले। उन्होंने मेरा हाथ पकड़ कर बिठाया और दो अक्षर का बीजमंत्र पढ़ाया । मेरे मस्तक पर हाथ रक्खा, और कहा कि, अब तू सच्चा गुरु का बच्चा है | परीक्षा देख | पट चक्र को युक्ति से कसकर बाँध । डर मत । जोर से पकड़ । बीच में कोई आवे तो उसे धक्का दे । आगे-पीछे मोर पंख देख | बिजली की लहलहाट चमक रही है । नीचे धरणी, ऊपर आसमान छोड़ बीच ही में आवागमन कर । खसक कर आगे बढ़ | प्यारे बच्चे, उलट-पुलट चल कर युक्ति से साहब से मिलना । भौहों के ऊपर त्रिकूट के शिखर पर ध्यान लगा । नज़र से खूब देख, जिधर देखे उधर चांदी सोना बिखरा है । वह मूल प्रकृति की कान्ति है। माया को तेज कर असली स्वरूप को चीन्ह । विजली की लहलहाट चमकती है। ( Contd. on p. 173 ) [ २३० ]१७२ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 5 (Contd. from p. 170) मोतियन का मेंह बरसता, सो ब्रह्मा ज्ञान विधाता, खूब घटा, बनी खूब घटा, तारा सो विसन रूप सजता, पालन वाला भरमस्ता, गोल गुण्डाला, चकर उजाला, शिव मतवाला, यही रूप तीनों का हुआ, चल आगे और कुछ हुआ, बड़ी लहर बहर बेनवा, मन उन्मन होके गरके, लहलहाट बिजली चमके ॥ ३ ॥ नरहरि नाथ गुरु मेरा, मैं महिपत गुलाम तेरा, क्या कहूँ, अब क्या कहूँ, जाको वेद न जाने डेरा, वो मैंनें नयनन सों हेरा, सच्चा साईं, गुरु गोसाईं, राह बताई, जिससे सकल भरमना मिटी, डोरी जनन मरन की टूटी, कोठड़ी करम की फूटी, लागी लगन मगन दिल हरखे, लहलहाट बिजली चमके ॥ ४ ॥ [ २३१ ]Pada 12] Ascent ( Contd. from p. 272 ) मोतियों को बरसाने वाला मेघ ज्ञान दाता ब्रह्मा है । घरसने वाले मेघों की निधिड़ श्रेणी दीख पड़ती है । ताराओं से अलंकृत, पालने वाले, अलमस्त विष्णु का रूप दिखाई पड़ता है । वलयों से वेष्टित, प्रकाशमान मण्डलों से युक्त मतवाले शिवजी हैं । यह ब्रह्मा, विष्णु और महेश तीनों का रूप हुआ। आगे चल, आगे कुछ और दिखाई देगा | बड़ी लहर और नई बहार होगी । मन तुर्यावस्था में गर्क होगा । बिजली की लहलहाट दीख पड़ेगी । नरहरि नाथ मेरे गुरु हैं। मैं " महिपति " तेरा गुलाम हूं। और क्या कहूं ! जिसका स्थान वेद भी नहीं जानता, उसको मैंने अपनी आँखों से देखा । स्वामी सच्चा है गुरु गोसाई ने उसका मार्ग मुझे बताया । मेरे सब भ्रम और भ्रमण मिट गए । जन्म-मरण की डोरी टूट गई । कर्म की कोठरी फूट गई । लगन लगी हैं। हृदय मग्न होकर हर्पित हो गया है। बिजली की लहलहाट चमक गई । [ २३२ ]१७४ परमार्थ लोपान [ Part I Ch. 5. 13. CHARANDAS ON THE VARIETIES OF ANAHAT SOUND. ऐसा देस दिवाना रे लोगो, जाय सो माता होय । चिन मदिरा मतवारे झूमै, जनन मरन दुख खोय ॥ १ ॥ बिना सीप अनमोलक, बिन दामिनि दमाहीं । चिन ऋतु फूले फूल रहत हैं, अमरत रस फल पागै अनहत शब्द भँवर गुजरे, संख पखावज गाजै । ताल घण्ट मुरली घन घोरा, ॥ २ ॥ भेरि दमामै गाजै 11 3 11 रम्भा नृत्य करे बिन पग सूँ, विन पायल उनका रै | सिद्धि गर्जना अति ही भारी, घुंघुरु-गति झनकारै गुरु सुकदेव करें जब किरपा, ऐसा नगर दिखावै । चरनदास वा पग के परसे, आवागमन नसावे ॥ ५ ॥ [ २३३ ]Pada 13] Ascent. १७५ (१३) अनुवाद. हे लोगो, यह देश ऐसा पागल है कि जहाँ आने से आदमी मतवाला हो जाता है । विना शराब के ही मतवाले हो कर लोग झूमते हैं और जन्म मरण का दुख खो देते हैं । सीप के बिना ही अमूल्य मोती उत्पन्न होते हैं। बिजली के विना चमक उठती है। ऋतु के बिना ही यहाँ फूल फूले रहते हैं । और फल अमृत रस से भरे रहते हैं । अनहद शब्द भ्रमर के सदृश गुजारता है। शंख, पखावज, ताल, घण्टा और बाँसुरी बजते हैं। घनघोर भेरी और नगारे झड़ते हैं । यहाँ पर बिना पैरों के रम्भा नृत्य करती है । बिना नूपुर के ठुमकी मारती हैं। सिद्धियों की गर्जना अति गम्भीर घुँघरूओं की झनकार के सदृश है । गुरु शुकदेव जब कृपा करते हैं, तब ऐसा देश दिखाते हैं । चरणदास उनके पदों का स्पर्श कर के जन्म मरण खो देते हैं । [ २३४ ]tok परमार्थसोपान [ Part I Ch. 5 14. CHARANDAS ON THE PHYSIOLOGICAL AND MORAL EFFECTS OF HEARING THE ANAHAT SOUND. जब तें अनहत घोर सुनी इन्द्री थकित गलित मन हुआ, आसा सकल भुनी घूमत नैन शिथिल भइ काया, अमल जो सुरत सनी रोम रोम आनन्द उपज करि, 11211 11 2 11 ॥ २ ॥ आलस सहज भनी, 11 3 11 मतवारे ज्यों सवद समाये, अन्तर भींज कनी 11811 करम भरम के बन्धन छूटे, दुविधा विपति हनी ॥५॥ आपा बिसरि जगत कूँ चिसरो, कित रही पांच जनी 11 & 11 लोक भोग सुधि रही न कोई, भूले ज्ञान गुनी ॥ ७ ॥ हो तह लीन चरन ही दासा, कह सुकदेव मुनी || < || ऐसा ध्यान भाग सूँ पैये, चदि रहै सिखर अनी 113 11 [ २३५ ]Pada 14] Ascent १७७ (१४) अनुवाद. जब से घोर अनाहत शब्द सुना, इन्द्रियाँ थकित हो गईं । मन गलित हो गया, सकल आशाएं जल गई । जब अमल में सुरत मिल गई, तब नेत्र घूमने लगे, काया शिथिल हो गई। रोम रोम में उत्पन्न होकर आनन्द ने आसानी से आलस्य को भंग कर दिया । मतवाले होकर जब शब्द में समाते हैं, तब अन्तर का कण कण भीग जाता है । कर्म और भ्रम के बन्धन छूट गए । द्वैतरूपी विपत्ति नष्ट हो गई । अपने को विसर कर जगत को भी बिसरा । फिर पंचतत्वों का समुदाय कहाँ रह गया ? लोक के भोग की कोई स्मृति न रह गई। गुणी लोग ज्ञान को भूल गए । शुकदेव मुनि कहते हैं कि ऐ चरणदास ! वहां लीन हो जाओ । भाग्य से ऐसा ध्यान पाओ कि शिखर की नोक पर चढ़ जाओ । [ २३६ ]१७८ परमार्थसोपान [Part 1 Ch. 5 15. KABIR ON A MYSTIC'S LIFE IN THE REGION OF SUPERSENSUOUS EXPERIENCE. महरम होय सो जानै साधो, ऐसा देस हमारा 11 2. 11 वेद किताब पार नहिं पावत, कहन सुनन से न्यारा ॥ १ ॥ किंगरी बीन सितारा सुन महल में नौबत बाजै. विन बादर जहँ बिजुरी चमकै, ॥ २॥ विनु सूरज उजियारा 11 3 11 विना सीप जहँ मोती उपजै, विनु सुर सब्द उचारा 11811 ज्योति लजाय ब्रह्म जहँ दरसे, आगे अगम अपारा ॥ ५॥ कह कबीर वहँ रहनि हमारी, वूलै गुरुमुख प्यारा '11 & 11 [ २३७ ]Pada 15] Ascent १७९ (१५) अनुवाद. हे साधो, हमारा देश ऐसा है कि अन्तर में प्रवेश करने वाला ही उसको जान सकता है । ( उस देश का ) पार वेद और कुरान नहीं पाते । वह देश कहने सुनने से परे है । शून्य महल में नौवत, किंगरी, वीणा और सितार बज रहे हैं, जहाँ बादलों के विना बिजली चमकती है, सूर्य के बिना उजाला रहता है। सीप के बिना मोती उपजते हैं, स्वर के बिना शब्द उच्चरित होता है । जहां ज्योति को लजित कर ब्रह्म दिखाई पड़ता है और आगे अगम अपार है। कबीर कहते हैं कि वहीं हमारा वास है । कोई प्यारा गुरुमुख ही इसको समझ सकता है। [ २३८ ]. १८० परमार्थसोपान [Part I Ch. 5 16. KABIR ON THE MORAL AND PSYCHOLOGICAL EFFECTS OF MYSTICAL REALISATION. रस गगन गुफा में अजर झरै ॥ टे ॥ चिन वाजा झनकार उठे जहँ, समुझि परै जब ध्यान धरै ॥ १ ॥ बिना ताल जहँ कमल फुलाने, तेहि चदि हंसा केलि करे ॥ २ ॥ बिन चन्दा उजियारी दरसे, जहँ तहँ हंसा नजर परै ॥३॥ दसवें द्वारे ताली लागी, अलख पुरुख जाको ध्यान धरै ॥ ४ ॥ काल कराल निकट नहिं आवै, काम क्रोध मद लोभ जरै जुगन जुगन की तृपा बुझाती, करम भरम अघ व्याधि टरै कहै कबीर सुनो भई साधो, अमर होय कबहूँ न मेरे ॥५॥ 11 & 11 ॥ ७ ॥ [ २३९ ]Pada 16] Ascent १८१ (१६) अनुवाद जहां बाजे के बिना ही झनकार उठती हैं, ऐसी गगन गुफ़ा में अजर रस झरता है । जब ध्यान धरता है तभी यह समझ पड़ता है | जहां ताल के बिना ही कमल फूलता है, उस पर चढ़कर हंस केलि करता है । चन्द्रमा के बिना ही वहाँ उजाला (चन्द्रिका ) दिखाई देता है | जहां तहां हंस नज़र पड़ता है । जब दसवाँ द्वार ताली लगने से खुल जाता है, तब वहाँ जो अलख पुरुष है उसका ( साधक ) ध्यान लगाता है । कराल काल निकट नहीं आता । काम क्रोध मद लोभ जल जाते हैं । युग-युगों की प्यास बुझ जाती है । कर्म, भ्रम, अध, व्याधि टल जाते हैं । कवीर कहते हैं कि हे साधो सुनो; (जीव ) अमर हो जाता है और कभी मृत्यु के फँदे में नहीं पड़ता । [ २४० ]૮૨ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 5 17. KABIR ON THE SUBLIMITY AND INEFFABILITY OF MYSTICAL EXPERIENCE, चुवत अभी रस, भरत ताल जहँ, सब्द उठै असमानी हो 112 11 सरिता उमड़ि सिन्धु को सोखे, नहिं कछु जाय बखानी हो ॥ १ ॥ चाँद सुरज तारागन नहिं वहँ, नहिं वह रैन बिहानी हो ॥ २ ॥ बाजे बजैं सितार बाँसुरी, ररंकार मृदुबानी हो ॥ ३॥ कोटि झिलमिलै जहँ तहँ झलकै, बिनु जल बरसत पानी हो 11811 दस अवतार एक रत राजें, अस्तुति सहज से आनी हो ॥ ५॥ कहै कबीर भेद की बातें, विरला कोड़ पहचानी हो 11 & 11 [ २४१ ]Pada 171 Ascent. १८३ (१७) अनुवाद. अमृत रस चूने से जहाँ ताल भर रहा है, वहाँ गगन भेदी शब्द उठता है । सरिता उमड़ कर सिन्धु को सोख रही है । कुछ वर्णन नहीं करते बनता । वहाँ न चाँद है न सूर्य हैं और न तारागण हैं । और न रात है न प्रभात है । सितार और बाँसुरी (आदि ) बाजे बज रहे हैं । मधुर वाणी से राम-राम ध्वनि उठ रही है । जहाँ तहाँ करोड़ों झिलमिलें झलकतीं हैं | जल के बिना ही पानी ( तेज बरस रहा है, और, दसों अवतार एक ही रात में ( या लगातार ) विराजते हैं । मुख में स्तुति अपने आप आती है । कवीर कहते हैं कि, ये रहस्य की बातें हैं । इन्हें कोई विरला ही पहचानता है । [ २४२ ]૮૩ परमार्थसोपान [Part 1 Ch. 5 18. THE FLAVOURISM OF KABIR. ऐसो है रे हरि - रस, ऐसी हैं रे भाई जाके पियै अमर है जाई ध्रुव पीया प्रहलाद हुँ पीया, पीया मीराबाई हरि-रस महँगा मोल का रे, पीयै विरला कोय | हरिरस महँगा सो पियै, धड़ पै सीस न होय आगे आगे दावा जलै रे, पीछे हरिया होय । कहत कबीर सुनो भाई साधो, हरिभज निर्मल होय , 112 11 11 [ २४३ ]1 Pada 18] Ascent.' 24 (१८) अनुवाद. हरि-रस ऐसा है, रे भाई, हरि-रस ऐसा है कि जिसको पीने से जीव अमर हो जाता है। ध्रुव ने पिया, प्रह्लाद ने पिया और मीराबाई ने पिया। हरि-रस महँगे मोल का है । कोई विरला ही पीता है । महँगा हरि-रस वही पीता है, जिसके धड़ पर शीश न हो। आगे आगे दावा- नल जलता है, पीछे हरियाली होती है। कबीर कहते हैं कि हे साधो ! हरि को भज-कर लोग निर्मल होते हैं । [ २४४ ]१८६ परमार्थसोपान [ Part 1 Ch. 5 19. THE SLAKING OF SPIRITUAL THIRST AS LEADING ON TO FURTHER THIRST. हो तो कोई पिये राम-रस प्यासा 11 2 11 मृग तृष्णा-जल छाँड़ि बावरे, करो सुधा रस आमा 11 2 11 ध्रुव पिया, प्रह्लाद हूँ पीया, और पिया रैदासा 113 11 गोरख पिया मछन्दर पीया, मीरा भरि भरि कासा ॥ ३ ॥ गुरुमुख छोड़ सो भर भर पीवे, मनमुख जात निरासा 11811 कहत कबीर सुनो हो सन्तो, और पियन की आसा 114 11 [ २४५ ]Pada 19] Ascent. १८७ • (१९) अनुवाद. अगर कोई प्यासा हो तो रामरस पिये । ए बावरे ! मृगतृष्णा जल को छोड़कर सुधारस की आशा कर । ध्रुव ने पिया, प्रह्लाद ने पिया और रैदास ने पिया । गोरख ने दिया, मत्स्येन्द्र ने पिया और मीरा ने काँस का पात्र भर- द · भर पिया । जो गुरुमुख होता हैं, वह भर भर पीता है । मन्मुख निराश होकर जाता है । कबीर कहते हैं कि, हे सन्तो ! इसे पीने से और पीने की आशा होती है । [ २४६ ]१८८ परमार्थतोपान [ Part I Ch. 5 20. DADOO ON THE FLAVOURIST AS BECOMING ONE WITH THE FLAVOUR ITSELF. रामरस मीठा रे, कोड, पीवै साधु सुजाण । सदा रस पीवै प्रेम सों, सो अविनासी प्राण ॥ १ ॥ इहि रस राते नामदेव, पीपा अरु रैदास । पित्रत कवीरा ना थक्या, अजहूँ प्रेम पियास 113 11 सिधि साधक जोगी जती, सती सबै सुकदेव । पीवत अन्त न आवई, ऐसा अलख अभेव यहु रस मीठा जिन पिया, सो रस ही रहा समाय । • मीठे मीठा मिलि रहा, दादू अनत न जाइ ॥ ३ ॥ 11811 [ २४७ ]Pada 20] Ascent. १८९: (२०) अनुवाद. राम रस मीठा है । कोई ज्ञानी साधु ही उसका पान करता है । सदा जो प्रेम से रामरस पीता है, वह प्राणी अविनाशी है | नामदेव, पीपा और रैदास इसी रस में अनुरक्त थे । कवीर इसको पीते-पीते न थका; आज भी उसको प्रेम की प्यास है। हे शुकदेव ! सिद्ध, साधक, योगी, यती और साध्वी आदि सभी ने उसको पीया पर उसका अन्त नहीं पाया, वह ऐसा अलक्ष्य और भय रहित है । जिन्होंने इस मीठे रस का पान किया, वे इसी रस में समा गए । मीठा मीठे में मिल गया । अब दादू अन्यत्र कहाँ जाएगा ? [ २४८ ]१९.० परमार्थसोपान [ Part I Ch. 5 21. KABIR ON THE DISTILLATION OF THE SPIRITUAL WINE. है कोइ सन्त सहज सुख उपजै, जप तप देउँ दलाली । एक बूँद भरि देइ राम रस, ज्यं भरि देइ कलाली ॥ १ ॥ काय कलाली लाहनि करिहूँ, गुरू सबद गुड़ कीन्हा । कामौ क्रोध मोह मद मत्सर, काटि काटि कस दीन्हा ॥ २ ॥ J भुवन चतुरदस भाटी पुरई, ब्रह्म अगिनि परजारी । मूँदे मदन सहज धुनि उपजी, सुखमन पोतनहारी नीझर झरै अमीरस निकसै, तिहिं मदिरावल छाका । ॥ ३ ॥ कह कबीर यह वास विकट अति, ज्ञान गुरू ले बाँका 118 11 [ २४९ ]Pada 21] Ascent १९१ (२१) अनुवाद. क्या कोई ऐसा सन्त है जो सहज सुख उपजा सके ? जिसको मैं दलाली में जप तप हूँ। जैसे कलाली काँस का पात्र भर कर देती है, वैसे ही केवल एक बूँद तो रामरस दे ! काया को कलाली कि लाहनि किया । गुरु के शब्द को गुड़ किया । काट-काट कर काम, क्रोध, मोह, मद, मत्सर का रस उसमें छोड़ा । चतुर्दश भुवनों की भट्टी पूर ली । ब्रह्मा प्रज्वलित की । मदन को मूँदा, जिससे सहज ध्वनि उत्पन्न हुई । सुषुम्ना को पोतनहारी किया । निर्झर झरने लगा और अमृत रस निकलने लगा । उस मदिरा- वलि से मस्त हुआ कवीर कहता है कि इस प्रकार की रहनी अत्यन्त विकट है । जो गुरु से ज्ञान लेता है, वही इस में बाँका हो सकता है | | 1 1 [ २५० ]१९२ परमार्थसोपान [Part 1 Ch. 5 22. ON THE MADNESS OF INTOXICATION THROUGH GOD VISION. दरस दिवाना बावला, अलमस्त फकीरा । एक अकेला है रहा, अस्मत का धीरा 11 2 11 हिरदे में महबूब है, हर दम क्या प्याला । पीवेगा कोई जौहरी, गुरुमुख मतवाला ॥ २ ॥ पियत पियाला प्रेम का, सुधरे सब साथी । आठ पहर झूमत रहे, जस मैगल हाथी 11 3 11 बन्धन काट मोह का, बैठा निरसंका । वाके नजर न आता, क्या राजा क्या रंका ॥ ४ ॥ धरती तो आसन किया, तम्बू असमाना । चोला पहिरा खाक का रहा पाक-समाना ॥ ५॥ सेवक को सतगुरु मिले, कछु रहि न तबाही | कह कबीर निज घर चलौ, जहँ काल न जाही ॥ ६ ॥ [ २५१ ]Pada 22] A s c e n t. १९३ (२२) अनुवाद. . दर्शन से दिवाना हुआ वह चावला फ़कीर बिलकुल मस्त हो गया है । स्थितधी एक वह अकेला रहता है । हृदय में श्वास श्वास का प्याला - ईश्वर हमेशा उपस्थित है । कोई गुरुमुख जौहरी ही उसको पी कर मतवाला होता है । प्रेम का प्याला पीता तो वह है पर सब साथी सुधर जाते हैं । मदगल हाथी की तरह वह आठों पहर झूमता है और मोह का बन्धन काटकर निःशंक बैठा रहता है । क्या राजा, क्या रंक, यह उसकी दृष्टि में नहीं आता । ( उसने ) धरती को आसन किया, आसमान को तम्बू बनाया और खाक का चोला पहिना । पाक होकर वह ईश्वर में समा रहा है । सेवक को सद्गुरु मिलता है, तब कुछ वरवादी नहीं रहती । कबीर कहते हैं, जहाँ काल का प्रवेश नहीं उस अपने घर को चलो | [ २५२ ]१९४ परमार्थसे पान [ Part I Ch. 5 23. ON THE FREEDOM OF INTOXICATION THROUGH GOD-LOVE, है हमन हैं इश्क मस्ताना, हमन को होशियारी क्या । रहै आज़ाद या जग में, हमन दुनिया से यारी क्या जो बिछुड़े हैं पियारे से, भटकते दर व दर फिरते । हमारा यार है हम में, हमन को इन्तज़ारी क्या 11 2 11 ॥ २ ॥ खलक सब नाम अपने को, बहुत कर सर पटकता है । हमन हरिनाम राँचा है, हमन दुनिया से यारी क्या ॥ ३ ॥ न पल विछुड़े पिया हम से, न हम बिछुड़ें पियारे से । उन्हीं से नेह लागा है, हमन को बेकरारी क्या कवीरा इश्क का माता, दुई को दूर कर दिल से | जो चलना राह नाज़ुक है, हमन सर बोझ भारी क्या 11811 ॥५॥ [ २५३ ]Pada 23] Ascent. १९५ (२३) अनुवाद. हम इश्क में मस्त हैं। हमारे लिये होशियारी से कपा प्रयोजन है ? हम इस जग में स्वतंत्र रहते हैं । हम को दुनिया की दोस्ती से क्या ? जो लोग प्यारे से बिछुड़े हैं, वे द्वार द्वार भटकते फिरते हैं । हमारा यार हम में है । हमें किसी की प्रतीक्षा से क्या प्रयोजन है ? सारी दुनिया अपने नाम के लिए भरसक सिर पटकती है। हम को हरिनाम में अनुरक्ति है फिर हमें दुनिया की दोस्ती से क्या प्रयोजन ? न पिय हम से पलमात्र बिछुड़े रहते हैं और न हम प्यारे से। उन्हीं से नेह लग गया है, फिर हम को बेचैनी कैसी ? दुविधा को हृदय से दूर कर के कवीर ईश्वर के प्रेम में मस्त हुआ है । अगर नाजुक राह पर चलना है, तो सिर पर भारी बोझ क्यों लिया जाए ? [ २५४ ]१९६ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 5 24 ON THE EQUANIMITY OF INTOXICATION THROUCH GOD-POSSESSION. मन मस्त हुआ तब क्यों बोलै ॥ टे ॥ हीरा पाय गाँठि गठियायो, बार बार वाको क्यों खोलें । हलकी थी जब चढ़ी तराजू, पूरी भइ तब क्यों तोलै ॥ १ ॥ सुरत कलारी भइ मतवारी, मदवा पी गइ विन तोलै । हंसा पाए मानसरोवर, ताल तलैया क्यों डोलै तेरा साहब है घट भीतर, बाहर नैना क्यों खोलै । 11.3.11 कहै कबीर सुनो भइ साधो, साहिब मिल गए तिल ओलै ॥ ३ ॥ [ २५५ ]Pada 24] : Ascent. १९७ (२४) अनुवाद. जब मन मस्त हो गया तब क्यों बोलें ? हीरा पाकर गाँठ में बाँधाः । उसको बार बार क्यों खोलें ? जब तराजू हलकी थी; तब चढ़ी; जब सम हो गई, तब क्यों तोलें ? सुरति रूपी कलाली मतवाली होकर विना तौल मदिरा पी गई । मानसरोवर पहुँच जाने पर हँस ताल तलैया क्यों ढूँढे ? तुम्हारा साहब घट के ही भीतर है। तुम बाहर नेत्र क्यों खोलते हो ? कवीर कहते हैं कि, हे साधो ! साहब तिल की आड़ में मिल गएं । [ २५६ ]१९८ परमार्थसोपान [Part I Ch. 5 25. THE GRACE OF GOD IN THE SHAPE OF ANAHAT SAVES KABIR FROM THE REIGN OF UNIVERSAL DECEIPT. रमैया कि दुलहिनि लूटल बजार 11211 सुरपुर लूट नागपुर लूटा, तीन लोक मच हाहाकार 11 2 11 ब्रह्मा लूट महादेव लूटा, नारद मुनि के परी पिछार ॥ २ ॥ सिंगी की मिंगी करि डारी, परासर के उदर विदार 11 3 11 कनफूँका चिदकासी लूटे, लूटे जोगेसर करत विचार 11811 हम तो बचिगे साहब दया से, सब्द डोर गहि उतरे पार 11411. कहत कबीर सुनो भई साधो, इस ठगिनी से रहो हुसियार 11 & 11 [ २५७ ]Pada 25] Ascent. १९९. (२५) अनुवाद. राम की बहुरिया बाज़ार लूट रही है । सुरलोक लूट कर नागलोक लूटा | तीनों लोकों में हाहाकार मच गया । ब्रह्मा को लूटा महादेव को लूटा नारदमुनि के पीछे पड़ गई । शृंगी ऋषि का मर्दन कर डाला । पराशर का पेट फाड़ा | कनफूँका और चिदकाशियों को लूट लिया । योगेश्वर लुट जाने से विचार करने लगे । कवीर कहते हैं कि हम तो साहब की दया से बच गए और शब्द रूपी डोर पकड़ कर पार उतर गए । हे साधो ! इस ठगनी से होशियार रहो । [ २५८ ]२०० परमार्थसोपान [ Part I Ch. 5 26 KABIR ON LIVING IN SAHAJA SAMADHI. साधो सहज समाधि भली ॥ टे ॥ गुरु प्रताप जा दिन से जागी, दिन दिन अधिक चली 11 2 11 आँख नमूद कान न रुँधों, तनिक कष्ट नहि धारौं । खुले नैन पहिचानौँ हँसि हँसि, सुन्दर रूप निहारों ॥ २ ॥ सबद निरन्तर से मन लागा, मलिन वासना त्यागी । ऊठत बैठत कबहु न छूटै, ऐसी तारी लागी ॥ ३ ॥ कह कबीर यह उन्मनि रहनी, सो परगट करि गाई | दुख सुख से कोइ परे परमपद, तेहि पद रहा समाई ॥ ४ ॥ [ २५९ ]Pada 26] Ascent. २०१ (२६) अनुवाद. हे साधो । सहज समाधि भली है । गुरु के प्रताप से जिस दिन से जागृत हुई है, प्रतिदिन बढ़ती ही गई । . न आँख मूँदता हूँ, न कान रुँधता हूँ । थोड़ा भी कष्ट | नहीं उठाता । खुले नेत्रों से पहचानता हूँ और हँस हँस कर सुन्दर रूप निहारता हूँ । निरन्तर शब्द से मन लग गया है । ( मन ने मलिन वासना त्याग दी है । ऐसी ( अखण्ड ) तारी लगी है कि उठते बैठते कभी भी नहीं छूटती । कबीर कहते हैं कि, यह उन्मनि रहती है। जिसको मैंने प्रकट कर के गाया है। दुख सुख से परे एक अकथ परम-पद है, जिसमें मैं समा गया हूँ । [ २६० ]२०२ परमार्थसे । पान [Part I Ch. 5 27. MAULA ON THE EFACEMENT, IN ECSTACY, OF THE DISTINCTION BETWEEN SELF AND GOD. " जो पीर मेरा बड़ा औलिया, निशान बतलाया । उससे मैंने गुङ्ग होकर, अपना घर पाया पञ्चतत्व के मकान में में ही बैठा रहा । तरह तरह का रंग देख कर, बाजा सुन लिया 'ततु त्वं' शब्द का बोल बताया, होशियार मैं हुआ । नाद विन्दु की कला जानकर, हुआ बेपरवा लाल शून्य के ऊपर सफेद शून्य दिखलाया । . उस पर काला तीसर शून्य सुपुप्ति कहलाया चौथे शून्य का बड़ा उजियारा, गुरु ने बतलाया। उन्मनि मैंने साँइ जगाया, उसे समुझि लिया आनन्द नहाया बन्दा खुदा, दोनो विसर गया । वेनाम का नाम होकर, रहटाना राहा और भी यह समुझि ले, पूर्णब्रह्म कैसोई । 11 2 11 ॥ २ ॥ ॥ ३ ॥ 11811 ॥५॥ 11 & 11 समझे लाल सफेद पर काला, जो देखे नीला सोई ॥ ७ ॥ कहे मौलाई समुझि ले, जो मुरशिद को पाई । प्याला लेवे जाने वाहिद, जान पाई ॥ ८ ॥ [ २६१ ]Pada 27] Ascent. (२७) अनुवाद. २०३ मेरा गुरु जो बड़ा सिद्ध है, उसने मुझको चिन्ह बतला दिया । उससे मैने मूक हो कर अपना स्थिर निवास प्राप्त किया । पञ्चभौतिक शरीर में मैं अकेला ही बैठा रहा । वहाँ पर नाना प्रकार के रंग देखकर, बाजा सुन लिया । ' तत्त्वं ' महावाक्य मुझे बताया गया, जिससे मैं जागृत हुआ । नाद, विन्दु की कला जान कर मैं बेपरवाह हुआ । लाल शून्य पर सफेद शून्य देख लिया । उस पर तीसरा काला शून्य है, जिसको सुपुप्ति कहते हैं । उसके ऊपर चौथा शून्य, जो तुर्यावस्था का है, उसका बड़ा उजाला गुरु ने बतलाया । उस उन्मनि अवस्था में मैंने स्वामी को जगाया और उसको समझ लिया । आनन्द सागर में डूब कर बन्दा खुदा " के भेद को भूल गया । दो नाम का एक नाम होकर आवागमन मिट गया । पूर्णब्रह्म कैसा है इसको वही समझता है, जो लाल, सफ़ेद और काले पर नीला शून्य देखता है । मौला कहते हैं कि यह बात समझले कि जो गुरु को पा लेता है और जो रस का प्याला लेना जानता है वही ईश्वर को प्राप्त कर सकता है । [ २६२ ]२०४ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 5 28. THE RELEASED SOUL, THE CAUSE OF THE SUSTENANCE AND THE UPLIFTMENT OF THE WORLD.

बन्धनों की शृंखला को तोड़कर यह पार आया । मुक्त हो बैठा पुजारी जागरण का श्वास पाया ॥ १ ॥ सम्पुटों से त्राण पाते ही भ्रमर गुजारता है । पंख फैलाकर दिशाओं में उड़ाने चाहता है ॥ २ ॥ वह अपरिमित हो चुका, अब क्यों रहे सीमित सदन में । आज जी भर कर उड़ेगा, यह पखेरू चिगगन में ॥ ३ ॥ जो त्वचा के आवरण में, अस्थिपञ्जर बस गया है । परम पावन रूप निज लख, भूम सागर रम रहा है ॥ ४ ॥ कला विन्दू नाद का आधार, अब जीवन सफल है । ताल स्वर आरोह में सीमित नहीं वह सम विमल है ॥ ५ ॥ आप अपने में मगन कुछ आप वाणी गा उठी है । भावना होकर सुहागिनि, बात प्रिय से कह उठी है ॥ ६ ॥ स्वयं प्रतिमा बन पुजारी, इस जगत में पुज रहा है । मौन होकर साधना का भेद पूरा कह रहा है ॥ ७ ॥ पद्म शतदल खिल गए पर गन्ध दादुर को न आई । भाग्यशाली ने बिना ही याचना, सम्पत्ति पाई ॥ ८ ॥ सफल तरु परमार्थ पथ पर, आप नीचे झुक गया है । आ गया जो छाँह में वह भाग्य से फल पा गया है ॥ ९ ॥ आज पाहन के प्रतीकों तक, चला है नेह इसका । जगमगाता है क्षितिज के पार तक आलोक उसका ॥ १० ॥ [ २६३ ]Pada 28] Ascent. (२८) अनुवाद. २०५ यह साधु कारागार की श्रृंखला को तोड़ कर पार आया । जागरण का श्वास पाकर पुजारी मुक्त हो बैठा । सम्पुटों से त्राण पाते ही भ्रमर गुजारता है; पंखों को फैला कर दिशाओं में उड़ना चाहता है । वह अपरिमित हो चुका | अब सीमित सदन में क्यों रहे ? आज यह पखेरू जी भर कर उड़ेगा । जो त्वचा के आवरण के भीतर अस्थियों के पञ्जर में बसा हुआ है, वह अब परम पावन रूप को देख कर भूम- सागर में रम रहा है । अब कला विन्दु और नाद का आधार यह जीवन सफल हो गया है । ताल, स्वर, आरोह, अवरोह में वह असीमित हो कर असंग और सम हो गया है । आप अपने में मग्न होने पर वाणी आप ही आप कुछ अकथ गा उठी है । भावनां सुहागिनी होकर प्रिय से बात कहने लगी है। पुजारी स्वयं प्रतिमा बन कर इस जगत में पूज रहा है और मौन होकर साधना का भेद कह रहा है । शतदल पद्म खिल गए, पर दादुर को गन्ध नहीं आई | भाग्यशाली ने याचना के बिना ही संपत्ति पा ली । फलों से लदा हुआ तरु परमार्थ के पथ पर आपसे आप नीचे झुका हैं, जो छाया में आ गया, वह भाग्य से फल पा गया है । आज इस साधु का स्नेह पाहन के प्रतीकों तक चल पड़ा है और उसका आलोक क्षितिज के उस पार तक जगमगाता है । [ २६४ ]-२०६ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 5 29. GULAL'S FLIGHT INTO THE INFINITE BY THE POWER OF THE SWING-SONG.

तत्त हिंडोलवा सतगुरु नावल, तहँवा मनवा झुलत हमार ॥ १ ॥

विन डोरी बिन खम्भे पौदल, आठ पहर झनकार ॥ २ ॥

गावहु सखी हिंडोलवा हो, अनभौ मंगल चार ॥ ३ ॥

छुटल जगत कर झुलना हो, प्रेम पदारथ भइल निनार ॥ ४ ॥

अब नहिं अवना जवना हो, दास गुलाल मिलो है यार ॥ ५ ॥ [ २६५ ]Pada 29] Ascent. २०७: (२९) अनुवाद: तत्व का हिण्डोला सद्गुरु झुलाता है और उसमें मेरा मन झूल रहा है। बिना डोरी और बिना खम्भे के पालने में ( वह ) लेटा है । आठों पहर झनकार उठ रहीं हैं । हे सखियो ! अनुभव मंगलाचरण रूप हिण्डोल गीत गाओ । अब आवागमन नहीं होगा । पालना जगत से छूट गया और प्रेम-पदार्थ ( जीवात्मा ) अलग हो गया । दास गुलाल कहते हैं, कि मुझे यार मिल गया है। [ २६६ ]२०८. परमार्थसोपान [ Part I Ch. 5 30. "I AM NOW A BONDSMAN OF MY LORD ; SAYS NARAHARINATH, "WHAT CARE I FOR THE WORLD? " क्या वे किसी से काम, हम तो गुलाम गुरु घर के । बेपरवा मन मौजी राजा, हम अपने दिल के

नहीं किसी से दरकार, टुकड़ा मँगकर खाते हैं । गुरु ज्ञान के अमल नशे में, हमेश झुलते हैं

गगन मण्डल में दस नादों का, अवाज सुनते हैं । तीनों ऊपर धुनी लगाकर, बैठे रहते हैं

चाँद सूरज मशाल लेकर, आगे चलते हैं । अर्धचन्द्र का अमृत प्याला, भर भर पीते हैं

उल्टी तुरिया होगइ उन्मनि, मिल गई जाकर के पलख में रहना अलख जगाना, कलख जलाकर के ॥ ५ ॥

हुआ दिवाना फकीर भोला, भटकत फिरता है । झूटी माया प्रीति लगाकर, गोते खाता है

नाहीं रहना काम करो कुछ डेरा गिरता है । नरहरि मौला जल्दी आकर, हुशार करता है [ २६७ ]Pada 30] Ascent. २०९ (३०) अनुवाद. हमें किसी से क्या काम है ? हम केवल गुरुघर के गुलाम हैं | हम वेपरवाह होकर मन की मौज के अनुसार काम करने वाले, अपने दिल के राजा हैं। हम किसी से जरूरत नहीं रखते, टुकड़ा माँग कर खाते हैं | गुरुज्ञान के गाढ़ नशे में झूमते रहते हैं । गगनमण्डल में दस नादें। की ध्वनि सुनते हैं, तीनों अवस्थाओं के ऊपर तुर्या की धूती जलाकर बैठे रहते हैं । चन्द्र और सूर्य मशालची होकर आगे चलते हैं । हम अर्धकपाल में अमृत भर-भर कर पीते हैं । तुर्या उलट कर उन्मनि हो गई और जाकर परमात्मा में मिल गई । पलक में रहो और कल्मष जलाकर अलक्ष्य को जगा दो । भोला फ़कीर पागल हो कर भटक रहा है । सब संसार झूठी माया से प्रीति लगा कर गोते खा रहा है। " तुम्हें यहाँ रहना नहीं है, कुछ काम करो, डेरा अभी गिर जाएगा" इस प्रकार नरहरिनाथ शीघ्र आकर चेतावनी देते है| [ २६८ ]२१० परमार्थसोपान [ Part 1 ch. 5 31. RAIDAS ON THE FUTILITY OF WAVING LIGHTS BEFORE AN OMNIPRESENT GOD. आरती कहाँ लौ जो । सेवक दास अचम्भो होवे

बावन काञ्चन दीप धरावै । जड़ वैरागी दृष्टि न आवै

कोटि भानु जाकी सोभा रोमै । कहा आरती अगनी होमै

पाँच तत्व तिरगुनी माया । जो देखे सो सकल समाया ॥ ४ ॥

कह रैदास देखा हम माहीं । सकल ज्योति रोम सम नाहीं ॥ ५ ॥ [ २६९ ]Pada 31] Ascent. २११ . (३१) अनुवाद. आरती कहाँ तक जलावे ? इस विषय में सेवक दास को आश्चर्य हो रहा है। बावन कंचन की नीरांजनाओं में दीप जलाने पर भी जड़ वैरागी की दृष्टि में (ईश्वर का रूप ) नहीं आता । जिसके लोग लोम में करोड़ों सूर्यों की शोभा भरी है, उसके सामने आरती करने अथवा अग्नि में हवन करने से क्या लाभ ? पाँच तत्व और त्रिगुणी माया का द्रष्टा अखिल विश्व में समाया है । रैदास कहते हैं कि, मैंने उसको अपने में ही देख लिया । जगत का समस्त प्रकाश एकत्र करने पर भी उसके एक रोम के तुल्य नहीं होता । [ २७० ]२१२ परमार्थसेोपान [Part I Ch. 5 32. ON FORGIVENESS AS HAVING NO FUNCTION BEFORE SINLESSNESS. पावन जस है माधो तेरा, तू दारुन अघमोचन मेरा ॥ टे ॥ कीरति तेरी पाप विनासै, लोग वेद यो गावैं । जो हम पाप करत नहिं भूधर, तौ तू कहा नसावे ॥ १ || जब लग अंग पंक नहिं परसै, तौ जल कहा पखारै । मन मलीन विषयारम लम्पट, तौ हरिनाम सँभारै जो हम विमल हृदय चित अन्तर दोष कौन परिहरिहौ । कह रैदास प्रभू दयाल हौ, ॥२॥ अवन्ध मुक्त का करिहौ ॥३॥ [ २७१ ]Pada 32] Ascent. २१३ (३२) अनुवाद. हे माधव, तेरा यश पावन है। तू मेरे घोर पापों का मोचक है ! "तेरी कीर्ति पापों का विनाश कर देती है " यों लोक और वेद गाते हैं । हे धरणीधर ! जब हम पाप ही नहीं करते, तो तू नाश क्या करेगा ? जब कीचड़ का शरीर से स्पर्श ही नहीं हुआ तो जल किस वस्तु का प्रक्षा- लन करेगा ? जब मन विषय-रस-मग्न होने से मलिन हो, तब हरि का नाम उसको सँभालेगा । जब हमारे मन, बुद्धि और चित्त निर्मल हैं, तब तू किस दोष का परिहार करेगा ? रैदास कहते हैं कि, हे प्रभु ! तुम दयालु हो; जिसको बन्ध ही नहीं; उसको तुम मुक्त क्या करोगे ? [ २७२ ]२१४ परमार्थसोपान [ Part I. Ch. 5 33. KABIR ON HIS HAVING RECEIVED A MESSAGE FOR THE DELIVERANCE OF THE WORLD. कहूँ रे जो कहिने की होड़ ॥ टे ॥ ना कोइ जानै ना कोइ मानै, ताते. अचरज मोइ अपने अपने रंग के राजा, मानत नाहीं कोइ । अति अभिमान लोभ के घाले, चले अपनपौ खोइ मैं मेरी कार यह तन खोयो, समझत नहीं गँवार | भौजल अपर थाकि रहे हैं. बुड़े बहुत अपार मोहीं आज्ञा दई दया करि, काहूँ कूँ समुझाइ । कह कबीर मैं कहि कहि हान्यो, || 2 11 ॥ २ ॥ ॥ ३ ॥ अब मोहिं दोस न लाइ 11811 [ २७३ ]Pada 33] Ascent. २१५ " (३३) अनुवाद. जो श्रेय की " बात है, वही मैं कह रहा हूँ । पर उसको न कोई जानता है, न कोई मानता है, इस से मुझको आश्चर्य हो रहा है । सभी अपने अपने मन के राजा हैं । कोई मानता ही नहीं । अत्यन्त अभिमान और लोभग्रस्त होकर अपने को खो चले हैं । मूर्खों ने “ मैं और मेरी " करके अपनी देह को बेकार कर दी, समझते नहीं । संसार - सागर के मध्य में बहुत लोग थक गए और असंख्य डूब गए हैं । प्रभु ने दया करके मुझको आज्ञ दी कि, किन्हीं को समझाओ | कबीर कहते हैं, मैं तो कह कह कर हार गया । अब मुझे कोई दोष न दे । [ २७४ ]B २१६ परमार्थसोपान [ Part I Ch. 5 34. KABIR ON THE CONCEPTION OF PARIVARA-MUKTI. गुरु ने मोहिं दीन्हीं अजब जड़ी ॥ टे ॥ सोहि जड़ी मोहिं प्यारि लगतु है, अमृत रसन भरी 11 2 11 काया नगर अजब इक बँगला, ता में गुप्त धरी 11311 पाँचों नाग पचीसों नागिन, संघत तुरत मरीं या कारे ने सब जग खायो, सतगुरु देख डरी कहत कबीर सुनो भई साधो, लै परिवार तरी ॥ ३ ॥ 11811 ॥ ५ ॥ [ २७५ ]Pada 34] Ascent. २१७ (३४) अनुवाद. गुरु ने मुझको अजय जड़ी दी है । यह जड़ी अमृत- रस से भरी है, अतएव वह मुझे बहुत प्यारी लगती है । इस शरीर रूपी नगर में एक अजब बँगला है । (मैंने ) उसमें जड़ी छिपा के रख दी है । उसको सूँघते ही पाँचों नाग और पचीसों नागिन तुरन्त मर गई । इस काले ने सब संसार को खा डाला, पर सद्गुरु को देख कर डर गया। कबीर कहते हैं कि, हे भाई सुनो ! ( सद्गुरु ) परिवार ले कर तर जाता है । [ २७७ ]PART TWO DOHAS [ २७८ ]२२० परमार्थसोपान [ Part II Ch. 1 CHAPTER 1 Incentives to Spiritual Life. 1. ON PERPETUAL FLUX. सदा नगारा कूच का, बाजत आठों जाम । रहिमन या जग आइके, को करि सका मुकाम ॥ 2. ONE GOES AHEAD, ANOTHER FOLLOWS. पाती झड़ती देखते, हँसती कोपलियाँ | हम चलीं तुम भी चलिये, धीमी बावलियाँ | फिर भी पाती यूँ कहे, सुन तरुवर एक बात । सैंया ऐसा सिरजिया, एक आवत एक जात ॥ [ २७९ ]Dohas 1-2] Incentives CHAPTER 1 Incentives to Spiritual Life. (१) अनुवाद. कूच का नगारा आठों प्रहर बज रहा है । रहीम कहते हैं कि, इस जग में आकर कौन मुकाम कर सका है ? २२१ (२) अनुवाद. पत्तियों को झड़ती देखकर कोंपलें हँसती हैं । ( पत्तियां कहती हैं ) ऐ बावलियों ! धीमी रहो। हम तो- चल पड़ीं, तुमको भी चलना है । फिर पत्तियों ने तरुवर को इस प्रकार कहा, हे तरुवर ! एक बात सुनो, स्वामी ने ऐसी सृष्टि रची है कि एक आता है, एक जाता है । [ २८० ]२२२ परमार्थसोपान [Part II Ch. 1 3. THE UNIVERSAL REIGN OF UNCERTAINTY. क्षणभंगुर जीवन की कलिका, कल प्रात को जानै खिली न खिली । मलयाचल की शुचि सीतल मंद, सुगन्ध समीर मिली न मिली ॥ कलि-काल कुठार लिये फिरता, तनु नम्र है चोट झिली न झिली । कह ले हरि-नाम अरी रसना, फिर अन्त समय पै हिली न हिली ॥ [ २८१ ]Doha 31 Incentives २२३ (३) अनुवाद. कौन जाने क्षणभंगुर जीवन की कली कल प्रातःकाल खिलेगी या न खिलेगी । मलयाचल की शुचि शीतल मंद सुगन्ध हवा (तुमको ) मिलेगी या न मिलेगी । कलि पुरुष कुठार लेकर घूम रहा है, कोमल तनु से चोट सही जायगी या न सही जायगी । अरी रसना ! ( अभी ) हरि नाम कह ले, फिर अन्त समय में तू हिलेगी या न हिलगी । [ २८२ ]શ્રેષ્ઠ परमार्थसोपान

[ Part II Ch. i 4. BITTER DECREPITUDE AS THE FINAL LOT OF THE HUMAN BODY. कच्चे में नीका लगै, गदरे बहुत मिठाय । इक फल है ऐसा सखी, पाकि गए कड़वाय ॥ 5. DUST THOU ART AND TO DUST RETURNEST. कहूँ जाये, कहूँ ऊपने, कहाँ लड़ाए लाड़ । कहाँ बिराजै राज सों, कौन खाड़ में हाड़ || 6. THE FUNERAL PYRE AS THE INCITER To SPIRITUAL LIFE. हाड़ जरैं ज्यों लाकड़ी, केस जैरें ज्यों घास । जगत पजरता देखि के, कविरा भया उदास ॥ [ २८३ ]Pada 4-6] Incentives २२५ (४) अनुवाद. कच्ची हालत में अच्छा लगता है । अध-पकी हालत में बहुत मीठा लगता है। एक ऐसा फल है, हे सखि । जो पक जाने पर कडवा लगता है । (५) अनुवाद. कहाँ गर्भ में आया ? कहाँ गर्भ से पैदा हुआ, कहाँ लाड़ लड़ाया गया, कहां वैभव से विराजमान हुआ और कौन खाड़ में तेरी हड्डियां पड़ेंगी, इसको चेत ले | (६) अनुवाद. हड्डियां लकड़ी की तरह जल रही हैं । केश घास की तरह जलते हैं । सब प्राणियों को प्रज्वलित होते देख कवीर दुखी हो गया । [ २८४ ]૨૨૯ परमार्थसोपानं [Part II Ch. 2 CHAPTER 2 The Necessity of Moral Preparation. 1. YOU CANNOT SERVE GOD AND MAMMON TOGETHER. चींटी चावल ले चली, बीच में मिल गइ दाल | कह कबीर दो ना मिले, इक ले दूजी डाल || 2. THE SAME DROP OF WATER CAN BE EITHER MEDICINE OR PEARL OR POISON. कदली सीप भुजंग मुख, स्वाति एक गुण तीन । जैसी संगति होयगी, तैसोई फल दीन || 3. THE SANDAL TREE IS NOT CONTAMINATED BY THE VENOM OF THE ENCIRCLING SERPENT. जो रहीम उत्तम प्रकृति, का कर सकत कुसंग । चन्दन विप व्यापत नहीं, लिपटें रहत भुजंग || [ २८५ ]Dohas 1-3] Moral Preparation २२७ CHAPTER 2 Necessity of Moral Preparation. (१) अनुवाद. चींटी ( पिपीलिका ) चावल लेकर चली थी, रास्ते में दाल मिल गई । कवीर कहते हैं कि, दोनों नहीं मिल सकते, एक ले, तो दूसरी ( चीज ) डाल दे । (२) अनुवाद. कदली सीप और सर्प - मुख में एक स्वाति बूँद के तीन ( अलग अलग ) गुण हो जाते हैं। जैसी संगति होगी, वैसा ही वह फल देगी । (३) अनुवाद. रहीम कहते हैं कि अगर प्रकृति उत्तम हो, तो कुसंग क्या कर सकता है ? सर्प लिपटे रहने से भी चन्दन वृक्ष में विप नहीं घुसता । [ २८६ ]२२८- परमार्थसोपान [Part II Ch. 2 4. KABIR CANNOT BE AFFECTED BY THE COMPANY OF THE BUTCHERS. कविरा तेरी झोंपड़ी, गलकडून के पास । जो करता सो पावता, तू क्या करै उदास ॥ 5. THE LASCIVITY OF THE DANCING ART. मृदंग कहै धिक् है धिक् है, मजीर कहै किनको किनको ॥ विसवा तब हाथ उठाय कहैं, इनको इनको, इनको, इनको ॥ 6. MUSIC SHOULD END IN MYSTICISM. गाया है बूझा नहीं, गया न मन का मोह | पारस तक पहुँचा नहीं रहा लोह का लोह ॥ [ २८७ ]Dohas 4-6] Moral Preparation २२९ (४) अनुवाद. कबीर कहते हैं, (ए मन ) तेरी झोंपड़ी गलकट्टों के पास है । जो करता है, सो पाता है । तू क्यों उदास होता है ? (५) अनुवाद. मृदंग कहता है, " धिक् है ! धिक् है !" मञ्जीर पूछता है, "किनको ? किनको १ " तब वेश्या ( उपस्थित लोगों की ओर ) हाथ उठाकर कहती है " इनको, इनको, इनको, इनको " । (६) अनुवाद. ( तूने ) गाया है, मन का मोह नहीं गया । पर जान नहीं लिया है। (तेरे ) (तू) पारस तक नहीं पहुँचा; ( इसलिए तू ), लोह का लोह ही रह गया । [ २८८ ]२३० परमार्थसोपान [Part II Ch. 2 7. CHARITY RETURNS UPON ITSELF. ऋतु वसन्त याचक भयो, सब द्रुम दीन्हे पात । दीन्हें से फिरि मिलत है, यही दिए की बात || 8. VARIETIES OF OBTAINMENT. सहज मिलै सो दूध सम, माँगा मिलै सो पानि । कह कबीर वह रक्त सम, जा में खींचातानि ॥ 9. NOT TO BEG IS THE RULE OF SPIRITUAL LIFE तुलसी कर पर कर करै, करतल कर न करे । जा दिन करतल कर करै, बा दिन मरन करे | [ २८९ ]Dohas 7-9] Moral Preparation ૨ ov [७] अनुवाद. वसन्त ऋतु याचक हुआ। सभी द्रुमों ने पत्ते दिए । देने की यही बात है कि देने से फिर मिल जाता है । [८] अनुवाद. कवीर कहते हैं, जो आसानी से मिले वह दूध के समान है, जो माँगने से मिले वह पानी के समान है, जिस में संघर्ष हो वह रक्त के समान है । [९] अनुवाद. तुलसीदास कहते हैं कि कर पर कर करो। कर के नीचे कर मत करो। जिस दिन कर के नीचे कर करोगे, • उस दिन मरण- स्थिति पावोगे । [ २९० ]17 રર परमार्थसोपान [Part II Ch. 2 10. AN ALL ABSORBING LOVE OF GOD. अस्थि चर्म मय देह मम, ता में जैसी प्रीति । तैसी जो श्रीराम मँह, होति न तौ भवभीति ॥ 11. A DEVOTEE MUST LOOK ON ALL BEINGS AS VERILY THE FORMS OF GOD तुलसी यह जग आय कै, सब सों मिलिए धाय । ना जाने किस वेप में, नारायण मिलि जाँय || 12. LEAVE THE HOUSE AND LEAVE THE FOREST; LIVE IN THE CITY OF GOD. घर राखे घर जात है, घर छाँड़े घर जाय । तुलसी घर बन बीच रहु, राम प्रेम पुर छाय ॥ [ २९१ ]Dohas 10-12] Moral Preparation २३३ [१०] अनुवाद. मेरी देह अस्थि- चर्म-मय है । उस में जैसी ( तुह्मारी ) प्रीति है, वैसी अगर श्रीराम में होती तो भवभीति नहीं रहती । [११] अनुवाद. तुलसीदास कहते हैं कि, इस जग में आकर सब से दौड़ कर मिलिये, मालूम नहीं, किस रूप में नारायण मिल जायेंगे | [१२] अनुवाद. घर की रक्षा करने पर भी घर जाता है । घर छोड़ने से घर जाता ही है । तुलसीदास कहते हैं कि घर और बन के बीच में ईश्वर-प्रेम का पुर छाकर रहो । [ २९२ ]૨૨૪ परमार्थसोपान [ Part II Ch. 2 13. SET THY HOUSE ON FIRE AND FOLLOW ME. कविरा खड़ा बजार में, लिये लुकाठी हाथ । जो घर फूँके आपना, चले हमारे साथ || 14. THE GALLOWS AS THE STAIR-CASE TO SPIRITUAL VICTORY. चढ़ा मन्सूर सूली पर पुकारा इष्कुवाजों से । यह उसके बाम का जीना है, आए जिसका जी चाहे ॥ 15. " AND, IF THEY FALL THEY SHATTER THEMSELVES TO PIECES. साधु कहावन कठिन है, लम्बा पेड़ खजूर । चढ़े तो चाखे प्रेम-रस, गिरे तो चकनाचूर ॥ 11: [ २९३ ]Dohas 13-15] Moral Preparation (१३) अनुवाद. कवीर हाथ में जलती मशाल लेकर बाज़ार में खड़ा है ( और कहता है, ) जो अपना घर फूंके, वही हमारे साथ चले | २३५ (१४) अनुवाद. मन्नूर सूली पर चढ़ा । उसने इष्कवाज़ों से चिल्लाकर कहा कि, यह ख़ुदा की अटारी का जीना है । जिसका दिल चाहे वह आवे | (१५) अनुवाद. साधु कहलाना कठिन है । खजूर का पेड़ ऊँचा होता है । ( उसकी चोटी तक ) जो चढ़ेगा, वही प्रेमरस चखेगा। जो गिर जाएगा, वह चकनाचूर हो जाएगा । [ २९४ ]२३६ परमार्थसोपान [Part II Ch. 3 CHAPTER 3 The Relation of God to Saints 1. THERE ARE SAINTS AND SAINTS; RARELY ONE AMONG THEM IS THE BELOVED OF GOD. सन्त सन्त सब एक हैं, जस पोहता का खेत । कोइ कुदरती लाल हैं, और सेत के सेत ॥ 2. SAINTS DO NOT MOVE IN FLOCKS. सिंहों के लैहड़े नहीं, हंसों की नहिं पाँत । लालों की नहिं बोरियाँ, साधु न चलें जमात ॥ 3. THE UNIVERSAL IMMANENCE OF GOD. तुलसी मूरति राम की, घट घट रही समाय । ज्यों मेहँदी के पात में, लाली लखी न जाय ॥ कस्तूरी कुण्डल बसै, मृग ढूँढ़े बन माँहि । ऐसै घट घट राम है, दुनियाँ ढूँढन जाहि ॥ [ २९५ ]Dohas 1-3] Relation of God २३७ CHAPTER 3 The Relation of God to Saints [१] अनुवाद. सन्त सन्त सब एक हैं, जैसे पोस्ते के खेत में सब पोस्त एक रहते हैं । उनमें विरला ही कोई भाग्य से लाल होता है, शेष श्रेत के श्वेत रहते हैं । [२] अनुवाद. सिंह झुण्डों में नहीं रहते । हँसों को पंक्तियाँ नहीं होतीं । लालों की बोरियाँ नहीं मिलतीं । उसी तरह साधु जत्थे में नहीं चलते | [३] अनुवाद. तुलसीदास कहते हैं कि राम की मूर्ति घट घट में वैसे ही समाई रहती है जैसे मेंहदी की पत्ती में लाली रहती है पर देखी नहीं जाती । कस्तूरी ( मृग की ) नाभि में बसती है । ( पर ) मृग कस्तूरी को वन में ढूँढता है । इसी प्रकार ईश्वर हर घट में बसता है पर दुनियाँ ( उसको बाहर ) ढूँढने जाती है । [ २९६ ]२३८ परमार्थसोपान [ Part II Ch. 3 4. TRANSCENDENCE, HIGHER THAN IMMANENCE. अन्तर्जामिहुँ तें बड़ बाहरजामि हैं राम, जे नाम लिए तें । पैज परे प्रहलाद को प्रगटे प्रभु पाहन तें, न हिये तें ॥ 5. ULTIMATE IDENTITY OF TRANSCENDENCE AND IMMANENCE IN THE MULTIFORM NATURE OF GOD. सगुनहि अगुनहिं नहिं कछु भेदा । गावहिँ मुनि पुरान बुध वेदा ॥ अगुन अरूप अलख अज जोई । भगत प्रेम बस सगुन सो होई ॥ जो गुनरहित, सगुन सोड़ कैसे । जलु हिम उपल विलग नहिं जैसे || 6. THE PROXIMITY OF GOD ALONE SAVES ONE FROM ANNIHILATION. चलती चक्की देख के, दिया कबीरा रोय । दो पाटन के बीच में, सावित बचा न कोय ॥ चक्की चक्की सब कहै, कीला कहै न कोय । कीला से जो लग रहै, सावित बचता सोय || [ २९७ ]Dohas 4-6] Relation of God २३९ [४] अनुवाद. अन्तर्यामी से वहिर्यामी राम बड़ा है। ईश्वर का नाम लेते समय जब प्रहलाद को प्रण करना पड़ा तो प्रभु पत्थर से प्रकट हुए न कि हृदय से । [५] अनुवाद. सगुण और निर्गुण में कुछ भेद नहीं हैं । इस प्रकार मुनि, पुराण, पण्डित और वेद गाते आये हैं । जो अगुण, अरूप, अलख, अज है, वही भक्तों के प्रेमवश सगुण होता है। जो गुण रहित है वह सगुण कैसे हो सकता है ? जैसे जल हिम और उपल अलग नहीं हैं, एक ही हैं । (६) अनुवाद. चलती चक्की को देखकर कबीर रो पड़ा, कि दो पाटों के बीच में कोई समूचा नहीं बचा । चक्की, चक्की सभी कहते हैं पर कीला कोई नहीं कहता । जो कीले से लगा रहता है, वही समूचा बचता है | [ २९८ ]२४० परमार्थसोपान [Part IÌ Ch. 3 7 LIMITED HUMAN FREEDOM. कवीर कूता राम का, मुतिया मेरा नाउँ । गले नाम की जेवड़ी, जित खेचे तित जाउँ । 8. GOD THE SOURCE OF ALL HONOUR घर घर माँगे टूक, पुनि, भूपति पूजे पाय । ते तुलसी तब राम विनु, ते अब राम सहाय ॥ 9. GOD AS SERVING THE SAINTS. चित्रकूट के घाट पर, भइ सन्तन की भीर । तुलसिदास चन्दन घिसै, तिलक देत रघुवीर ॥ [ २९९ ]Dohas 7-9] Relation of God ૨૫ [७] अनुवाद: कवीर कहते हैं कि मैं राम का कुसा हूँ। मेरा नाम मोतिया ' है । गले में नाम की जेवड़ी है । जिधर राम खींचता है, उधर मैं जाता हूँ । [८] अनुवाद. पहिले घर घर टुकड़े माँगते थे। अब तो भूपति पैर पूजते हैं। वे तुलसी तब विना राम के थे। आज उन्हीं का राम सहाय है । [९] अनुवाद. चित्रकूट के घाट पर सन्तों की भीड़ हुई । तुलसी- दास चन्दन घिसते थे और रघुवीर तिलक दे रहे थे । [ ३०० ]NV કર परमार्थसोपान [ Part II Ch. 3 10. GOD FOREFULFILS THE DESIRES OF THE DEVOTEE. पीछे माँगे चाकरी, पहिले महिना देय । ता साहब सिर सौंपते, क्यों, खसकाता देह || 11. SPIRITUAL EUDAEMONISM, चलो सखी तहँ जाइए, जहाँ बसत ब्रजराज । गोरस बेंचत हरि मिलें, एक पन्थ दो काज ॥ 12. SADHU IS GOD WITH FORM NIJARUPA IS GOD WITHOUT FORM जो चाहै आकार तू, साधू परतछ देव । निराकार निजरूप है, प्रेम प्रीति से सेव ॥ [ ३०१ ]Dohas 10-12] Relation of God २४३ (१०) अनुवाद. पहिले दाम देता है; पीछे चाकरी माँगता है । उस साहब को सिर सौंपते क्यों तू अपनी देह पीछे हटाता है । (११) अनुवाद. सखी, चलो, हम दोनों वहाँ चलें, जहाँ व्रजराज बसते हैं । गोरस वेचते हरि मिलेंगे । 'एक पन्थ दो काज' होगा । (४) अनुवाद. अगर तू आकार चाहता है तो साधु प्रत्यक्ष देव है । निराकार चाहता है तो, निजरूप है। प्रेम प्रीति से (उसकी ) सेवा कर | [ ३०२ ]२४४ परमार्थसोपान [ Part II Ch. 3 13. THE FORMLESS ITSELF IS FULLY MIRRORED IN THE SADHU. निराकार की आरसी, साधो ही की देह । लखा जो चाहै अलख को इस ही में लखि लेह ॥ 14. KABIR LIES ON THE LAP OF THE IMMUTABLE. भजन भरोसे राम के, मगहर तज्यो सरीर । अविनाशी की गोद में खेलत दास कवीर || [ ३०३ ]Dohas 18-14] Relation of God २४५ (१३) अनुवाद. साधु ही की देह एक आरसी है, जिसमें निराकार प्रतिविम्वित होता है; यदि तू अलख को देखना चाहता है, तो इसी में देख ले | (१४) अनुवाद. राम के भजन - भरोसे मगहर में शरीर का त्याग कर दिया | कबीरदास, अविनाशी की गोद में खेल रहे हैं । [ ३०४ ]૨૦૦ परमार्थसोपान [ Part II Ch. 4 CHAPTER 4 The Beginnings of the Pilgrimage. 1 THE SAINT-SWAN SEPARATES THE MILK OF NAME FROM THE WATER OF EXISTENCE. क्षीर रूप सत नाम है, नीर रूप बेबहार । हंस रूप कोई साथ है, तत् का छाननहार ॥ 2. THE CATHARTIC INFLUENCE OF THE GURU'S TEACHING. गुरु तो वही सराहिए जो सिकलीगर होय । जनम जनम का मोरचा, छन में डाले धोय ॥ 3. SUFFERINGS UNDER THE PROTECTION OF GURU IS BUT A BLESSING IN DISGUISE. गुरु कुम्हार सिख कुम्भ है, गढ़ गढ़ कादै खोट । अन्तर हाथ सहार दै, बाहर बाहै चोट || [ ३०५ ]Dohas 1-3] Pilgrimage ૨૪૦ CHAPTER 4 The Beginnings of the Pilgrimage. (१) अनुवाद. सत नाम क्षीर रूप है, व्यवहार नीररूप है। कोई ( विरला ) साधु हंस रूप है, जो दोनों को छान सकता है। (२) अनुवाद. उसी गुरु की श्लाघा करो, जो सिकलीगर हो, (और) जो जन्म जन्म का मोरचा क्षण में धो डाले । (३) अनुवाद. गुरु कुम्भकार है और शिष्य कुम्भ है । गुरु ठोक- ठोक कर शिष्य की खोट निकालता है । बाहर चोट लगाता है; पर भीतर हाथ से सहारा देता है । 3 [ ३०६ ]૨૮ परमार्थसोपान [Part II Ch. 4 4. THE REAL GURU IS HE, WHO TEACHES THE WAY TO THE UNLIMITED. कनफूँका गुरु हद का, बेहद का गुरु और । बेहद का गुरु जब मिलै, लहै ठिकाना ठौर ॥ 5. GURU GREATER THAN GOD. गुरु गोविंद दोऊ खड़े, का के लागू पाय । बलिहारि गुरु आप की, गोविन्द दिया दिखाय ॥ 6. THE WORD OF THE GURU ALONE AS CAPABLE OF DISPELLING DARKNESS. इक लख चन्दा आनि घर, सूरज कोटि मिलाय । बिना सबद गुरुदेव के, कबहूँ तिमिर न जाय ।। [ ३०७ ]Dohas 4-6] Pilgrimage ૨૪૨ (४) अनुवाद. कनफूँका गुरु हद्द का होता है। बेहद का गुरु और ही होता है । जब बेहद का गुरु मिल जाता है, तभी स्थायी स्थान प्राप्त होता है । (५) अनुवाद. गुरु और गोविन्द दोनों खड़े हैं। किसके पाँय लगू ? हे गुरु! मैं आपकी बलिहारी हूँ, ( क्योंकि आपने मुझे ) गोविन्द दिखा दिया । (६) अनुवाद. चाहे एक लाख चाँद लाकर रक्खो । करोड़ सूर्य मिला कर रक्खो | परन्तु गुरुदेव के तिमिर कभी भी नहीं जाएगा । " शब्द " के बिना [ ३०८ ]२५० परमार्थसोपान [Part Ii Ch. 4 7. BOTH PERSONAL AND IMPERSONAL GOD AS SUBORDINATE TO THE NAME. अगुन सगुन दुइ ब्रह्म सरूपा । अकथ, अगाध, अनादि अनूपा || मोरे मत बड़ नाम दुहुँ ते । किय जेहि युग निज बस निज वृते ॥ निर्गुन तें एहि भाँति बड़, नाम प्रभाव अपार । कहेऊँ नाम बड़ राम तें, निज विचार अनुसार ॥ 8. HOW CAN YOU PERCEIVE THE UNPERCEIVABLE ? MEDITATE ON THE NAME OF GOD, O FOOL! हम लखि लखिहि हमार, लखि हम हमार के बीच । तुलसी अलखे का लखै, राम नाम जपु नीच ॥ 9. TULSIDAS ON THE SOVEREIGN STATUS • OF THE NAME OF RAMA. एक छत्र एक मुकुट मनि, सब बरनन पर जोउ ।. तुलसी रघुवर नाम के, बरन बिराजत दोउ || [ ३०९ ]Dohas 7-9] Pilgrimage २५१ (७) अनुवाद. अगुण और सगुण दोनों ब्रह्म के स्वरूप हैं । दोनों अकथनीय अगाध, अनादि और अनुपम हैं । मेरे मत से जिस नाम ने अपने प्रभाव से दोनों को अपने वश में किया है, वह दोनों से भी बड़ा है । इस प्रकार निर्गुण से नाम का प्रभाव बड़ा और अपार है ही, पर अपने विचार के अनुसार मैं ऐसा कहता हूँ कि नाम राम से भी बड़ा है । (८) अनुवाद. आत्मा को देख; दृश्य को देख और जो आत्मा और दृश्य के बीच है, उसको देख | तुलसीदास कहते हैं कि हे पामर ! अलक्ष्य को कैसे देखेगा ? राम नाम का जप कर । (९) अनुवाद. तुलसीदास कहते हैं कि "राम " नाम के दो वर्ण हैं, रेफ और अनुस्वार । वे दोनों छत्र और मुकुटमणि के समान सब अक्षरों पर विराजते हैं । [ ३१० ]२५२ परमार्थसोपान [ Part II Ch. 4 10 A NAME THAT SPROUTS AND A NAME THAT DOES NOT SPROUT INTO FORM राम नाम सब कोइ कहै, ठग ठाकुर अरु चोर । जिस से धुव प्रहलाद तरे, वह नाम कुछ और || 11. NAME ON TONGUE LIGHTS UP BOTH INSIDE AND OUTSIDE. राम नाम मणि दीप धरु, जीह देहरी द्वार | तुलसी भीतर बाहिर हुँ, जो चाहसि उजियार !! 12. THE NAME CAN TRANSMUTE A SINNER INTO A SAINT. नाम राम को कल्पतरु, कलि कल्यान निवास । जो सुमिरत भयो भाँग ते, तुलसी तुलसीदास ॥ [ ३११ ]Dohas 10-12] Pilgrimage २५३ " (१०) अनुवाद. राम ' नाम ठग ठाकुर और चोर सभी कहते हैं । पर जिस नाम से ध्रुव और प्रल्हाद तर गए, वह नाम कुछ और ही है । (११) अनुवाद. तुलसीदास कहते हैं कि यदि भीतर और बाहर दोनों ओर उजाला चाहते हो तो मुखद्वार की जीभ देहली पर राम नाम मणि दीप रक्खो । (१२) अनुवाद. राम का नाम कल्पतरु है । वह कलि में कल्याण का निवास है । तुलसीदास जी कहते हैं कि उसका स्मरण करते करते मैं भाँग से तुलसी हो गया । [ ३१२ ]२५४ परमार्थसोपान [ Part II Ch. 4 13. THE NAME ALONE AS CAPABLE OF CONFERRING IMMORTALITY. शून्य मरै अजपा मरै, अनहत हूँ मरि जाय । दास कवीरा ना मरे, राम नाम रट लाय ॥ 14. EXTREME VALUE OF THE PRESENT MOMENT. काल करो सो आज कर, आज करो सो अन्य | पल में परलै होयगी, बहुरि करोगे कव्व ॥ 15. TAKE CARE OF EVERY ONE OF YOUR. BREATHS. श्वास श्वास पर हर भजो, वृथा श्वास मत खोय । श्वास विराना पाहुना, आना होय न होय ॥ कविरा माला काठ की, बहुत जतन का फेर । माला साँस उसाँस की, जामें गाँठ न मेर ॥ स्वाँसा की कर सुमिरनी, अजपा को कर जाप | परम तत्व को ध्यान धर, सोऽहं आफैं आप || [ ३१३ ]Dohas 13-15] Pilgrimage २५५ (१३) अनुवाद. शून्य मर जाता है; अजपा मर जाता है; अनाहत भी मर जाता है । पर दास कबीर नहीं मरता, जिसने राम नाम की रट लगाई है । (१४) अनुवाद. जो कल करना है, वह आज करो । जो आज करना हो सो अभी कर लो । पल में प्रलय हो जायगी । फिर तुम कब करोगे ? (१५) अनुवाद. श्वास श्वास पर हर को भजो । श्वास को व्यर्थ मत खोओ | श्वास पराया पाहुना हैं । इसका फिर आना हो या न हो । कबीर कहते हैं कि काठ की माला को फेरना बहुत यत्न का काम है | श्वास उच्छवास की माला ऐसी है कि उसमें न गाँठ ह न मेरु । श्वासों की सुमिरनी बना अजपा का जप करें । परमतत्व का ध्यान धर । फिर आप ही आप " सोsहं " है । [ ३१४ ]દ परमार्थसोपान [ Part II Ch. 4 16. MEDITATE IN SILENCE; FOR GOD IS NOT DEAF. काँकर पाथर जोड़कर, मस्जिद लई चुनाय | ता चढ़ि मुल्ला बाँग दे, क्या बहिरा हुआ खुदाय | अजान से ही वेडर कुल, एंजिन की सीटी है । जिसको सुनकर सेख ने, छाती अपनी पीटी है ॥ वाह्मन से गढ़हा भला, भला देव से कूता । मुल्ला से मुरग़ा भला, लोक जगावे सोता ॥ 17. CONTROL OF THE WANDERINGS OF THE MIND. माला तो कर में फिरें, जीह फिर मुख माहिं । मनुवा तो दस दिसि फिरै, यह तो सुमिरन नाहिं | 18. INTENSE CONCENTRATION OF THE MIND UPON GOD. तू रद्दीम मन आपनो, कीन्हो चारु चकोर । निसि बासर लाग्यो रहै, कृष्ण चन्द्र की ओर ॥ [ ३१५ ]Dohas 16-18] Pilgrimage २५७ (१६) अनुवाद. कँकड़ पत्थर जोड़कर मस्ज़िद उठवा ली । उस पर चढ़कर मुल्ला बाँग देता है । क्या खुदा बहरा होगया है ? एंजिन की सीटी अजान से भी विलकुल बेडर हैं, जिसको सुनकर शेख अपनी छाती पीटने लगा है । 1 ब्राह्मण से गदहा भला है, देव से कुत्ता भला है, मुल्ला से मुरगा भला है, जो सोते हुए लोगों को जगाता है। (१७) अनुवाद. माला तो कर में फिरती है, जीभ मुख में फिरती है, और मन दसों दिशाओं में फिर रहा है । यह स्मरण नहीं कहलाता । (१८) अनुवाद. रहीम, तू अपने मन को चारु चकोर बना जिससे वह निशि - वासर श्रीकृष्णचन्द्र की ओर लगा रहे । [ ३१६ ]इं५८ परमार्थसोपानं [ Part 11 Ch. 4 19. NO OUTSIDER CAN ENTER A CROWDED SARAI. प्रीतम छवि नैनन बसी, पर छवि कहाँ समाय । भरी सराय रहीम लखि, पथिक आय फिर जाय ॥ 20. NECESSITY OF ACTIVE EFFORT. जिन खोजा तिन पाइया, गहरे पानी पैठ | हीँ बौरी बूड़न डरी, रही किनारे बैठ ॥ 21 CARE NOT FOR THE DERISION OF THE WORLD. रक़ीबों ने लिखाई हैं रपटें, जा जा के थाने में | , कि अकबर नाम लेता है, खुदा का इस ज़माने में ॥ [ ३१७ ]Dohas 19-21] Pilgrimage २५९ (१९) अनुवाद. प्रियतम की प्रभा नयनों में बसी है। दूसरी प्रभा कहां समावे ? रहीम कहते हैं कि सराय को भरी हुई देख- कर मुसाफिर आता है लौट जाता है । (२०) अनुवाद. जिन्होंने गहरे पानी में प्रवेश कर खोजा, उन्होंने पाया। मैं पगली डूबने से डर गई, और किनारे पर ही बैठी रही । (२.१) अनुवाद. रकीवों ने थाने में जा जा कर रपटें लिखाई हैं कि अकबर इस ज़माने में भी ख़ुदा का नाम लेता है । [ ३१८ ]२६० परमार्थसोपान [ Part II Ch. 4 22. MEDITATE ON GOD'S NAME WITH PLEASURE OR DISPLEASURE. तुलसी ऐसे नाम को, रीझि भजो या खीझ | खेत पड़े बीया जमे, उलटि पड़े या सीधि ॥ 23. UTTER THE NAME OF GOD WITH FAITH, WITHOUT FAITH, IN IDLENESS OR EVEN WITH HATRED. भाव कुभाव अनख आलस हूँ । नाम जपत मंगल दिसि दस हूँ ॥ भाव सहित शंकर जप्यौ, जपि कुभाव मुनि बालि । कुम्भकरन सालस जप्यौ, अनख सहित दसमाथ ॥ 24. LEAVE AWAY ALL EGOISM AND FALSE SENSE OF HONOUR. रहिमन गली है साँकरी, दूजो ना ठहराहि । आपु अहै तो हरि नहीं, हरि तो आपुन नाहिं | पीया चाहे प्रेम रस, राखा चाहें मान । एक म्यान में दो खड़ग, देखा सुना न कान | [ ३१९ ]Dohas 22-24] Pilgrimage (२२) अनुवाद. 'तुलसीदास कहते हैं, ऐसे नाम को रीझ कर या खीज - कर किसी भी प्रकार भजो । खेत में पड़ा हुआ बीज जब जमता है, तब उल्टा पड़ा हो या सीधा - यह विचार निरर्थक The है | (२३) अनुवाद. २६१ भाव, कुभाव, असूया, और आलस्य से भी नाम जपने से दसों दिशाओं में मंगल होता है । जैसे शंकर ने भावसहित नाम को जपा | वाल्मीकि ने और बालि ने. कुभाव से या अभाव से जपा | कुम्भकर्ण ने आलस्य से और दशमुख ने असूया से जपा | (२४) अनुवाद. रहीम कहते हैं कि गली तंग है ( इसमें ) दूसरा नहीं ठहरता । आप हैं तो हरि नहीं; हरि हैं तो आप नहीं । प्रेम रस पीना चाहते हो; फिर मान भी रखना चाहते हो । एक म्यान में दो खङ्ग रहते न ( आखों से ) देखा, न कानों से सुना । [ ३२० ]२६२ परमार्थसोपान [ Part II Ch. 4 25. MEDITATE ON THAT WHICH IS BEYOND BOTH SAGUNA AND NIRGUNA. सर्गुण की सेवा करो, निर्गुण का करु ज्ञान । निर्गुन सगुन के परे, तहैं हमारा ध्यान || 26. REAL MEDITATION IS MEDITATION IN GOD'S PRESENCE. कविरा धारा अगम की, सद्गुरु दई लखाय । उलटि ताहि सुमिरन करौ, स्वामी संग मिलाय | 27- REMEMBRANCE OF GOD'S NAME WITH THE HELP OF THE ANAHAT SOUND. लाख कोस जो गुरु बसै, दीजै सुरत पठाय । सबद तुरय असवार है, पल पल आवे जाय || [ ३२१ ]Dohas 25-27] Pilgrimage २६३ (२५) अनुवाद. सगुण की सेवा करो | निर्गुण का ज्ञान लो । जो निर्गुण और सगुण के परे है, उस पर ही हमारा ध्यान है । (२६) अनुवाद. कबीर कहते हैं कि सद्गुरु ने अगम की धारा दिखला दी । उसको उलट कर स्वामी का साथ मिलाकर स्मरण करो । (२७) अनुवाद. लाख कोस गुरु के दूर रहने पर भी सुरत को उसके पास भेज दीजिए | तुर्या में प्रतीत होने वाले शब्द पर या शब्द तुरंगम पर सवार होकर वह क्षण क्षण आवागमन करेगी । [ ३२२ ]દૃષ્ટ परमार्थसोपान : [Part Ii Ch. 28. THOU ART THE SOLE RESORT FOR ME, O GOD ! AS THE LAKE FOR A FISH. सर मूर्खे पछी उड़े, औरन सरन समाहिं । दीन मीन बिन पच्छ के, कह रहीम कहँ जाहि ॥ 29. SUPPLICATION TO GOD TO SAVE FROM IMMINENT DANGER. बार वरावर वारि है, ता पर बहैं बयार । रघुवर पार उतार, हमरी ओर निहार ॥ [ ३२३ ]Dohas 28-29] Pilgrimage २६५ (२८) अनुवाद. सरोवर सूख जाने पर पक्षी उड़ जाते हैं और अन्यत्र आश्रय लेते हैं । रहीम कहते हैं, पंखहीन बेचारा मत्स्य, कहो, कहाँ जाए ? (२९) अनुवाद. नैया के किनारे बराबर पानी आगया है । उस पर भी हवा बहुत तेज चल रही है । हे रघुवर ! हम पर कृपा दृष्टि रखो और हमें ( नदी के ) पार उतारो। [ ३२४ ].n). परमार्थसोपान [Part II Ch. 4 30. A ONE-POINTED DEVOTION DEFIES THE STROKE OF THE GREATEST CALAMITY. एक भरोसो, एक बल, एक आस विस्वास | एक राम घनश्याम हित, चातक तुलसीदास ॥ वरसि परुप पाहन पयद, पंख करौ टुक टुक | तुलसी परी न चाहिए, चतुर चातकहिं चूक ॥ उपल चरसि गरजत तरजि, डारत कुलिस कठोर । चितव कि चातक मेघ तजि, कबहुँ दूसरी ओर || वय वधिक पय पुन्यजल, उलटि उठाई चोंच । तुलसी चातक-प्रेम-पट मरत हूँ लगी न खींच ॥ , [ ३२५ ]Doha 30] Pilgrimage २६७ (३०) अनुवाद. एक भरोसा, एक बल, एक आशा और एक विश्वास है । एक घनश्याम राम के लिए तुलसीदास चातक ( हो गया है ) । तुलसीदास कहते हैं कि चाहे पयद परुष पत्थर बरसा कर पंखों को खंड खंड कर दे, परन्तु चतुर चातक को भूल नहीं पड़नी चाहिए | चाहे मेघ बरसा दे, गर्जना कर के डरा दे और कठोर वज्र डाल दे, तब भी क्या चातक मेघ को छोड़ कर कभी दूसरी और देखेगा ? बधिक ने मारा, चातक पुण्यजल में गिर पड़ा। इतने पर भी उसने अपनी चोंच उलट कर उठा दी । तुलसीदास कहते हैं कि मरते समय भी चातक के प्रेमरूपी पट में खोंच नहीं लगी । [ ३२६ ]२६८ • परमार्थसोपान [ Part II Ch. 5 • CHAPTER 5 The Highest Ascent. 1. INTUITION vs. INTELLECT. लिखा पढ़ी की बात नहिं देखा देखी बात | दुलहा दुलहन मिल गए, फीकी परी बरात || 2. SEEING, THEY CANNOT PERCEIVE; HEARING THEY CANNOT UNDERSTAND. तुलसी या संसार को, भयो मोतियाविन्द | है नियरे सूझे नहीं, लानत ऐसी जिन्द || 3. INTERNAL PERCEPTION. हाथ छुड़ाए जात हौ, निवल जानि के मोहिं । हिरदय से जब जाहुगे, सबल बौंगो तोहि ॥ [ ३२७ ]Dohas 1-3] Ascent २६९ CHAPTER 5 The Highest Ascent. (१) अनुवाद. लिखा पढ़ी की बात नहीं हैं । देखा देखी की बात है । दुलहा दुलहन मिल गए और बारात फीकी पड़ गई । (२) अनुवाद. तुलसीदास कहते हैं कि इस संसार को मोतियाविन्द हो गया है । निकट ही है पर दिखाई नहीं देता । ऐसी जिन्दगी को ( सौ दफ़ा ) विकार है । (३) अनुवाद. मुझ को निर्बल जान अपना हाथ छुड़ाकर जाते हो । जब हृदय से जाओगे, तब तुम को सबल कहूँगा ( मानूँगा) । [ ३२८ ]२७० परमार्थसोपान [Part II Ch. 5 4. INTER-INCOMMUNICATIVENESS OF SENSES. जो देखे सो कहै नहिं, कहै सो देखे नाहिं । मुनै भो समझावै नहीं, रसना हग श्रुति काहिं || 5. A SPIRITUAL REALISER ALONE CAN UNDER- STAND THE SIGNS OF A SPIRITUAL REALISER. जो गूंगे के सैन को, गूँगा ही पहिचान | त्यों ज्ञानी के सैन को, ज्ञानी होय सो जान ॥ 6. ONE SHOULD NOT OPEN ONE'S DIAMOND BEFORE A VEGETABLE-SELLER. द्वीरा तहाँ न खोलिये, जहँ कुँजरन की हाट । सहजहिं गाँठी बाँधि के, लगौ आपनी बाट || [ ३२९ ]Dohas 4-6] Ascent શ્ (४) अनुवाद. जो देखता है, वह कहता नहीं; जो कहता है, वह देखता नहीं। जो सुनता है वह समझाता नहीं । रसना, हग, श्रुति इन में से कौन किस को समझाता है ! (५) अनुवाद. जिस प्रकार गूंगे के संकेत को गूँगा ही पहचानता है, उसी प्रकार ज्ञानी के संकेत को ज्ञानी ही जानता है । (६) अनुवाद. जहाँ कजड़ों की हाट हो, वहाँ हीरा मत खोलो । विना सोचे गाँठ में बाँधकर अपनी बाट लग जाओ । [ ३३० ]૨૭૨ परमार्थ सोपान [Part II Ch. 5 7. BY THE HELP OF MY SPIRITUAL TEACHER, THE NAME HAS SPRUNG UP IN ME; WHY SHOULD I BABBLE ANY LONGER ? गुण इन्द्री सहजै गए, सतगुरु करी सहाय । घट में नाम प्रगट भया, बकि बकि मरै बलाय ॥ 8. THE RESOUNDING OF GOD'S NAME THROUGH EVERY HAIR OF THE BODY. हाड़ सूखि पिंजर भए, रंगैं सूखि भइँ तार । रोम रोम सुर उठत है, बाजत नाम तिहार ॥ 9. I HAVE NOW FOUNDOUT WITHIN ME THE MUSI- CIAN, FROM WHOM PROCEEDS MANIFOLD MUSIC. सब बाजे हिरदे बजैं, प्रेम पखावज तार । मन्दिर ढूँढ़त को फिरे, मिल्यो बजावनहार ॥ [ ३३१ ]Dohas 7-9] Ascent २७३ (७) अनुवाद. सद्गुरु ने सहायता की जिससे गुण और इन्द्रियों के व्यापार आसानी से स्थगित हो गये । अन्तःकरण में नाम प्रकट हो गया । सब आपत्तियों का बक बक करके अन्त हो गया। अब वकवक करके मेरी बलाय मरे ! (८) अनुवाद. हाड़ सूखकर पिञ्जर हो गए । रगें सूखकर तार हो गई | रोम रोम से स्वर उठता है । हे ईश्वर तुम्हारा नाम बज रहा है । (९) अनुवाद. प्रेम होने के कारण पखावज, तन्त्री आदि सब प्रकार के वाद्य अन्तःकरण में बज रहे हैं । सब मन्दिरों को ढूँढ़ता कौन फिरे ? वजवैया अन्दर ही मिल गया है । [ ३३२ ]૨૩ परमार्थसोपान [ Part II Ch. 5 10. CONSTANT SERVICE AND WATCHFUL HUMI- LITY ALONE LEAD ONE TO THE REALISA- TION OF THE PERSON AND THE LOVE OF SHABDA. अलख पुरुष निर्वाण है, बाको लखे न कोय | वाको तो वाही लखै, जो उस घर का होय ॥ घर का भया तो क्या भया, तखत तरे का होय । तखत तरे का सूरमा, सबद सनेही सोय || 11. THE METAPHYSICAL AND EPISTEMOLOGICAL SIGNIFICANCE OF SHABDA. सबद सबद का अन्तरा, सबद सबद का सीर । सवद सबद का खोजना, सबद सबद का पीर ॥ 12. THE EVER-ASCENDING LADDER OF SHABDA मकड़ी चढ़ती तार से, चढ़के उतरी जाय । सन्त चढ़त है शब्द से, चढ़त चढ़त चढ़ जाय ॥ [ ३३३ ]Dohas 10-12] Ascent (१०) अनुवाद. अलक्ष्य पुरुष निर्वाण है - उसको कोई नहीं देख सकता । उसको तो वही देख सकता है जो उस घर का है । केवल घर का हुआ तो हुआ, तख्त तले का निवासी हो। तख्त के नीचे वाला ही वीर हैं; वही शब्द का प्रेमी होता है । (११) अनुवाद. शब्द शब्द का गर्भ है । शब्द शब्द का सिर है । शब्द ही शब्द का अन्वेषण है । शब्द ही शब्द का स्वामी Tho है । (१२) अनुवाद. मकड़ी अपने तंतु से चढ़ती है; पर चढ़कर उतर जाती है । सन्त शब्द से चढ़ता है; पर चढ़ते ही चढ़ते जाता है । २७५ [ ३३४ ]રદ્ परमार्थसोपान [Part II Ch. 5 13. COALESCENCE OF SOUND AND FORM EXPERIENCE. बूँद समानी हुँद में, सो जाने सब कोइ । बूँद समानी सबद में, जानै विरला कोइ ॥ 14 IN THE SEA OF GOD, THE SAINT IS AN OYSTER - SHELL, IN WHICH IS BORN THE PEARL OF EXPERIENCE. हरि दरिया सूभर भरा, साधो का घट सीप । ता में मोती नीपजै, चढ़े देसावर दीप || 15. EVERY HAIR OF THE BODY HAS VERITABLY BECOME A LAMP OF GOD सुन मण्डल में घर किया, बाजे शब्द रसाल | रोम रोम दीपक भया, प्रगटे दीन दयाल || [ ३३५ ]Dohas 13-15] Ascent २७७ (१३) अनुवाद. बूँद बूँद में समाती है, यह सब कोई जानता है; पर बूँद शब्द में समाती है, इस को विरला ही कोई जानता है । (१४) अनुवाद. चारों ओर भरे हुए हरिरूप समुद्र में साधु का घट सीप है । उसमें (विन्दुरूप या नाम रूप ) मोती उत्पन्न होता हैं, जिसका मोल अन्य देशों में और अन्य द्वीपों में चढ़ता है | (१५) अनुवाद. गगन मण्डल में घर किया । रसाल शब्द बजने लगे रोम रोम दीपक हो गया और दीन दयाल प्रकट हो गए । [ ३३६ ]२७८ परमार्थसोपान [Part II Ch. 5 16. KABIR BATHES WHEN THE STORM OF THUNDER AND LIGHTNING SENDS DOWN AMBROSIA. गगन गरजि बरसे अमी, बादल गहिर गभीर | चहुँ दिसि दमके दामिनी, भीजत दास कबीर ॥ 17. THE INSATIABILITY OF THE THIRST FOR THE ENJOYMENT OF GOD'S SPLENDOUR. धरनी पलक परै नहीं, पिय की झलक सुहाय । पुनि पुनि पीवत परम रस, तबहूं प्यास न जाय ॥ 18. SPEECH BECOMES FRAGRANT IN CONSEQUENCE OF THE ECSTATIC STATE पिञ्जर प्रेम प्रकासिया, अन्तर भया उजास | सुख करि सूती महल में, बानी फूटी वास ॥ [ ३३७ ]Dohas 16-18] Ascent २७९ (१६) अनुवाद. आकाश में घने बादल गम्भीरता से गरजते हैं और अमृत रस को बरसाते हैं। चारों दिशाओं में बिजली दमकती है और कबीरदास भीग रहे हैं । (१७) अनुवाद. (१) धरनीदास कहते हैं कि पलक मुँदते नहीं क्योंकि प्रिय की झलक यति शोभन है । परम प्रेम रस बार बार पीता हूँ, तब भी प्यास नहीं बुझती । (२) पृथ्वी की ओर पलक नहीं झुकते, ( क्यों कि ) प्रिय की झलक अतिशोभन है । परम प्रेम-रस बार बार पीता हूँ, तब भी प्यास नहीं बुझती । (१८) अनुवाद. पिज्जर में प्रेम प्रकाशित हुआ । अन्तर में उजाला । हो गया । ( जीवात्मा ) महल में सुख से सो गई । वाणी में वास फूट पड़ा । [ ३३८ ]२८० परमार्थसोपान [ Part II Ch. 5 19. RESIGN YOURSELF TO THE PERSON WHO MANIFESTS HIMSELF IN THE LIGHT OF MEDITATION. सुन्न सहज मन सुमिरते, प्रगट भई इक ज्योत । ताहि पुरुष, बलिहार में, निरालम्य जो होत ॥ 20. ATONEMENT MEANS OF VISION. TRANSPARENCY लागी लागी सब कहैं, लागी बड़ी बलाय । लागी वही सराहिये, आरपार हो जाय || 21. THE SEEING OF THE FACE IN THE MIRROR OF THE HEART. हृदया भीतर आरसी, मुख तो देखे नाहिं | मुख तो तब ही देखिहौ, दिल की दुविधा जाहि ॥ [ ३३९ ]Dohas 19-21] Ascent ૨૮ (१९) अनुवाद. निर्विकल्प सहज मन से स्मरण करते करते एक ज्योति प्रकट हो गई । उसमें एक पुरुष है, जो निरालम्य है । उसकी मैं बलिहारी हूँ । (२०) अनुवाद. लग गई लग गई सब कहते हैं, पर लगन एक बड़ी भूत-बाधा ( या संचार ) है । लगन तो वही प्रशस्य है, जिससे पारदर्शित्व प्राप्त हो । (२१) अनुवाद हृदय के भीतर आरसी है । ( उसमें तुमने अपना ) मुख नहीं देखा । मुख तो तभी देखोगे जब दिल की दुविधा चली जाएगी। [ ३४० ]ટેર परमार्थसोपान [ Part iI Ch. 5 22. TO DISCOVER GOD IS TO BE LOST IN HIM. पिय को हेरन मैं गई, हेरत गई हेराय । पिय को पहिचाना नहीं, पिय घट में गया समाय ॥ 23. " STOP A WHILE, O KABIR!" SAYS GOD; KABIR LISTENS NOT AND MOVES ON. मनुवा मेरो मरि गयो, दुर्बल भयो शरीर । पीछे पीछे हरि फिरें, कहत कबीर कवीर ॥ 24. KABIR HAS TOUCHED GOD; HE HAS ATTAINED TO ONLY A FRAGMENT OF EXPERIENCE. कविरा देखा एक अंग, महिमा कही न जाय । तेजपुञ्च परसाधनी, नैनों रहा समाय ॥ [ ३४१ ]Dohas 22-24] Ascent २८३ (२२) अनुवाद. मैं प्रिय को हेरने गई । हेरते हेरते स्वयं ही हेरा ( या हिरा ) गई । मैंने प्रिय को पहिचाना नहीं । प्रिय घट में समा गया । (२३) अनुवाद. मेरा मन मर गया और शरीर दुर्बल हो गया । " कवीर ! कवीर !" कहते हरि पीछे-पीछे फिरते हैं । (२४) अनुवाद. धनी को कवीर कहते हैं कि मैने केवल एक अंग देखा । उसकी भी महिमा कही नहीं जाती । तेज - पुञ्ज मैंने स्पर्श किया । वह नयनों में समा रहा है । [ ३४२ ]२८४ परमार्थसोपान [Part II Ch. 5 25. THE SELF FLIES TO THE HIGHEST PINNA- CLE TO RIVET ITSELF ON THE FEET OF GOD. सुरत उड़ानी गगन को, चरन विलम्बी जाय । सुख पाया, साहेब मिला, आनन्द उर न समाय ॥ 26. THERE IS EXCRUCIATING PAIN, BUT AT THE SAME TIME THERE IS THE VISION OF GOD. है बड़ा लुत्फ़ है यार इश्क में, मार भी है और प्यार भी है । सूली पर मन्सूर खड़ा है, दार भी है दीदार भी है ॥ 27. IDENTITY CEASES AS SOON AS IT IS ASSERTED. दी गई मन्सूर को सूली, अदव के तर्क पर । था अनल हक़ हक़ मगर यक लफ्ज़े गुस्ताखाना था । [ ३४३ ]Dohas 25-27] Ascent २८५ (२५) अनुवाद. सुरत ब्रह्मरन्ध्र को उड़कर चरणावस्त्री हो गई । सुख प्राप्त हुआ; साहब मिल गया । आनन्द हृदय में समाता नहीं है । (२६) अनुवाद. यार इश्क में बड़ा मज़ा है। मार भी है और प्यार भी है । मन्सूर सूली पर खड़ा है । प्राणदण्ड भी है और प्रिय दर्शन भी है। (२७) अनुवाद. अदब छोड़ने से मन्सूर को सूली पर चढ़ना पड़ा । वास्तव में वह हक़ ही था । पर एकही पद (अनलहक कहने) से उसकी बेअदबी प्रकट हो गई । [ ३४४ ]२८६ परमार्थसोपान [Part II Ch. 5 28. IGNORANDO COGNOSCI; COGNOSCENDO IGNORARI. रहिमन बात अगम्य की, कहन सुनन की नाहिं | जे जानत ते कहत नहिं कहत ते जानत नाहिं || कविरा जब हम गावते, तत्र जाना गुरु नाहिं | अब गुरु दिल में देखिया, गावन को कछु नाहिं ॥ 29. THE DIAMOND DOES NOT PROCLAIM ITS PRICE. बड़े बड़ाई ना करें, बड़ो न बोलें बोल । रहिमन हीरा कब कहै, लाख हमारो मोल || 30. THE SAINT MUST STAND UNCONCERNED. कविरा खड़ा बज़ार में, दोनों दीन कि खैर । ना काहू से दोस्ती, ना काहू से बैर || [ ३४५ ]Dohas 28-30] Ascent ૨૮૭ (२८) अनुवाद. रहीम कहते हैं कि अगम्य की बात कहने सुनने की नहीं । जो जानते हैं, वे कहते नहीं; जो कहते हैं, वे जानते नहीं । कवीर कहते हैं कि जब हम गाते थे, तब गुरु को नहीं जाना था | अब गुरु को हृदय में देख लिया, तब गाने को कुछ नहीं रहा । (२९) अनुवाद. बड़े ( अपनी ) बड़ाई नहीं करते । बड़े बोल नहीं बोलते । रहीम कहते हैं कि हीरा कब कहता है कि मेरा मोल लाख (टका ) है | (३०) अनुवाद. कबीर बाज़ार में खड़ा है और दोनों धर्मों का क्षेम चाहता है। न किसी से उसकी दोस्ती है और न किसी से वैर है । [ ३४६ ]૨૮૮ परमार्थसोपान [Part Ii Ch. 5 31. ATTITUDE OF ABSOLUTE RESIGNATION TO GURU AS TO GOD. मेरा मुझ में कुछ नहीं, जो कुछ है सो तोर | तेरा तुझ को सौंपते, क्या लागत है मोर ॥ 32 SPIRITUAL ALTRUISM. तरुवर फल नहिं खात हैं, सरवर पियहिं न पान । कह रहीम पर काज हित, सम्पति संचहिं सुजान ॥ 33. I HAVE DRUNK THE CUP OF NECTAR TO THE VERY LAST DROP. कविरा हम गुरुरस पिया, बाकी रही न छाक | पाका कलस कुम्हार का, बहुरि न चढ़सी चाक ॥ [ ३४७ ]Dohas 31-33] Ascent २८९ (३१) अनुवाद. मुझ में मेरा कुछ भी नहीं है। जो कुछ है सब तेरा है । तेरा तुझे सुपुर्द करते मेरा क्या लगता है ? (३२) अनुवाद. तरुवर ( अपना ) फल नहीं खाते । सरोवर (अपना) पानी नहीं पीते । रहीम कहते हैं कि सुज्ञ लोग परोपकार के लिए ही सम्पत्ति का संचय करते हैं । (३३) अनुवाद. कबीर कहते हैं कि हमने गुरु रस पिया । अब इच्छा शेष नहीं रही । कुम्हार का कलश पक गया । अब चाक पर नहीं चढ़ेगा । [ ३४८ ]२९० परमार्थसोपान [Part II Ch. 5 34. THE STATE OF JIVANMUKTI. नोन गला पानी मिला, बहुरि न भरि हैं गौन । सुरत शब्द मेला भया, काल रहा गहि मौन ॥ 35. THE PERAS AND THE APEIRON. हद हद पर सब ही गया, बेहद गया न कोय । बेहद के मैदान में, रमै कवीरा सोय ॥ [ ३४९ ]Dohas 34-35] Ascent २९१ (३४) अनुवाद. नमक गल कर पानी में मिल गया। फिर बोरी नहीं भरी जायगी । सुरत और शब्द का मेल हो गया तब काल ने मौन धारण कर लिया । (३५) अनुवाद. हद हद तक सभी गए । बेहद कोई नहीं गया । पर वह कवीर बेहद के मैदान में रम रहा हैं । [ ३५१ ]परमार्थसोपान-टिप्पणी PART ONE PADAS [ ३५२ ]2 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I Chap.I परमार्थ सोपा न टिप्पणी I CHAPTER 1 डहकायो - From डहकाना ( causal of डहकना = ठगा जाना, cf. डाका ). धोखे ही धोखै डहकायो deceit. = I was cheated by deceit after गीध्यो - From गीधना ( connected with Sk. गृध् to covet ) = ( मैं ) फँस गया । माँझ = मध्य में, f . मज्झिम निकाय, also (Marathi) माजघर । अवनिकों जल देखि = अवनि को जल ऐसा देखकर, cf. Mayasur's माया ; in the phenomenon of mirage अवनि को should be अवनि पर . - - चाख्यौ - From चाखना = to taste; here to taste; here – to peck at ( because there is no juice in the सेमर फल ). ताँवरो (m.) – From Sk. ताप, ( तावरी . ) = f. मूर्च्छा । चाहटें - cf. चौराहा और चौरस्ता, also ( Marathi ) चव्हाटा; चौहट्ट हट्ट सुबट्ट वीथी, चारु पुर बहु विधि बना' -तुलसीदास. काल व्याल = काल रूपी व्याल से । खवायो भगवन्तभजन.............. - आप खवायो - A man who does not worship God makes himself a morsel of Death. भुलाने = भूले हुए हैं । 2 == असवरवा ( Corrupt form of असवार ) अश्वारोही । Con- trast अश्ववार in ऋग्वेद horse. = अश्ववाल – The hair of a [ ३५३ ]Padas 1-4] Incentives ' चञ्चलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवद्दृढम् तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम् ॥ 3 The body has to suffer unconsciously on account of its subjection to mind, as the dew also falls to the earth unconsciously. Note: - पानी and पवन are similies for शरीर and H. It may be remembered that Manas is compared to aд in the Bhagwad Gita. वायु मन. फन्दा - ( from Sk. बन्ध, ) = Snare, noose, risk. जाय लिङ्गोटी झारि के चन्दा - Man comes naked in this world and goes naked out of this world. 3 रोस ( corrupt form of रोष ) आवेश | = खोंस ( Imperative ) = अंटी में छिपाना, insert and hide cf. (Marathi) | - सौदा वह कुछ कर ना पाया - cf. Bacon'In this mortal fair the only profit is God.' cf. Also Pytha- goras There are three kinds of people who come to this mortal fair. Some come to buy and sell, others to take part in the games. Still others who come simply to look on (theorein). These last are the philosophers.' समुझि मनहि मन रहिए 4 To live with mind enwrapped in mind remains our only task. चितेरे चित्रकार ने । सून्य भीति........ चितेरे - cf. Vidyaranya's Panchdashi. A conglomeration of impossibilities, because is remote in the first instance, and is still further remote, as if an artist without hands were able to draw a colourful picture on a wall [ ३५४ ]4 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I Chap.I which does not exist. cf. Definition of 'Philo - sophy The search by a blind man in a dark place of a black cat which does not exist. - - चराचर The चर can go to drink water but the अचर can not. जुगल - सत्यासत्य दोनों ही, cf. बादरायण सूत्र - अहिकुण्डलवत् । न – Used according to देहलीदीपन्याय । - न मरइ भीति = भीति नहीं मरती, cf. शंकराचार्य - An unreal thing may produce a real effect - (1) A man taking to his heels on seeing a रज्जुसर्प ( 2 ) Also the other way round स्वप्ने मंत्रोपदेशः श्रवणपरिचितः सत्य एप प्रबोधे । रविकरनीर = Mirage. बदनहीन = मुखहीन । Note :- The word ' चंदन' in व्रजभाषा is the same as ' वदन' in खड़ीबोली meaning ' मुख'. They should not be confused with the Urdu बदन = body. परिहरे तीनिभ्रम जो आपहि पहिचाने ऊधो - Going beyond delusions, and vision of the self-How are they related? Is vision of self a consequence of removal of delusions, or does knowledge of self enable us to get rid of delusions? - 5 समस्त पद में ऊधो के बहाने कृष्ण की व्याजनिन्दा है | Mischief of Krishna fastened upon a. A story of a husband and wife where both scold the priest for each other's faults. वर्तनहार = वर्तनेवाला - One who carries out an order. झोंकत भार = भाड़ में झोंकना, भट्टी या आग में फेंकना । साह For साहु, from Sanskrit साधु । - चुगलनिक = चुगलखोरों को । तिहारी = तुम्हारी ( viz. कथनी करनी और रहनी ). [ ३५५ ]Padas 4-6] - Incentives 5 हम व्रजनारि गँवार - By way of irony. हम is pl. in Hindi वयम् and not अहम्. It is also sometimes used for singular eg. कबिरा हम गुरु रस पिया । अंधाधुंध दरवार - Chaotic rule or govt. ( धुंध = आँख का एक रोग जिसमें कोई वस्तु स्पष्ट नहीं दिखाई देती ) How shall we say that God is in the heaven and all is right with the world? Compare for the idea: दाताओं को तो बंधन पड़ता है, भिखारियों को दौलत चढ़ती है, चोरों की बड़ी इमारत होती है, दुश्मन को मुक्ति और सिद्धि मिलती है, सेवक तो चिथड़ी पहनता है, पतिव्रता विपत्ति में पड़ती है, छिनाल वैकुण्ठ चढ़ती है। तात्याजी की ऐसी 'वानी ' है - कि ऐसी अंधाधुंध सरकार है ।. i अनुरागे - अनुरक्त हुए । 67 पञ्चदश - Because शङ्कर is पञ्चमुख and त्रिनयन. Un- fortunately the function of the third eye of शङ्कर is to burn and not to enjoy. हरपाने - हर्षित हुए । पछिताने - Repented that he was now left with only eight eyes; otherwise, he would have enjoyed the छवि of राम with ten. उछाहू - उत्साह हुआ; पडानन Or कार्तिकेय was elated for another reason also. He could enjoy the beanty of я, while it was not given to him to enjoy any other beauty, as he was a कुमार. विधि तँ डेवढ़ - ब्रह्मदेव से ड्योढ़े ; one and a half times of ब्रह्मदेव. सुलोचन – Here सु is not needed for metre. - लाहू - लाभ उठाया । रामहि चितव - राम को देखकर । सुरेस = सहस्राक्ष | [ ३५६ ]6 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I Chap. I शाप परमहित माना - He regarded the curse as a boon.' सिहाना - may be connected with ( 1 ) श्लाघा करना to appreciate ( 2 ) ईर्ष्या करना - to become jealous. - Note: In this Tulsidas exhibits an array of 5 different psychological emotions : (1) affection (2) repentence (3) elation ( 4 ) gratefulness and ( 5 ) appreciation or jealousy. That which lies at the back of all these emotions is the enjoyment of the छवि of राम. लाज कीजै Lord! 76 लज्जा रखिये; Think of your fair name, O, सवल = ( १ ) बलवती - Powerful; ( २ ) शवल विचित्र - Variegated, cf. शंकराचार्य on शवल माया as opposed to pure माया | - cf. ' I see • Video देखत, सुनत, सबै जानत हीँ, तऊ न आयौँ बाज | the better, but follow the worse meliora proboque, deteriora sequor ' Virgil. जानामि धर्म न च मे प्रवृत्तिः, जानाम्यधर्म न च मे निवृत्तिः । केनापि देवेन हृदि स्थितेन, यथा नियुक्तोऽस्मि तथा करोमि ॥ - - दुर्योधन ( Another reading for केनापि देवेन is त्वया हृषीकेश ) Sanskrit कैवर्तः ( के- जले, वर्तते ). = केवट उतराई = Fee for crossing over (Here with). निवाज 01 नवाज ( Persian ) 8 = कृपा करनेवाला | लाज गई लोकन तें - I am not ashamed of the world for remaining naked. वल (m.) in Hindi; neuter in Sanskrit and Mara- thi. [ ३५७ ]Padas 6-9] Incentives स्याही = कालिमा, ( not साहो = जिसके काँटों से कलम बनती है ) In Tulsidas' time, it was not known that the black spot was the cavity of a mountain. Poetically it represents a dear also. cf. मृगलाञ्छन. वलि (f.) in Hindi. Sk. and Marathi have a different usage. Note : - वलि जाना is better than बलिहारी जाना = न्योछावर होना । न्यासावर्त is allied to these but has a somewhat different connotation. लोभ - (object of पराये, subject of पराये being चरण ). पराये = भगा देते हैं, परास्त करते हैं। cf. Sanskrit पलायन. धन तें = विषयों से । - Note: Compare with the whole song the following Sanskrit उक्ति - ' जीवनाशा धनाशा च जीर्यतोऽपि न जीर्यति । भन-पंछी = जीव रूप पक्षी । 9 झरि जैहैं - cf. Kanarese ' उदुरुबवु '. देही कौ = देह का । Contrast Sk. ' देहिनोऽस्मिन्यथा देहे ' ।

- तनु Note is subject to any one of the three conditions viz. ( १ ) कृमि (२) विष्टा ( ३ ) खाक. कहँ वह नीर, कहाँ यह सोभा कहँ रङ्ग रूप दिखेहैं - cf. Hamlet in the graveyard scene, "That skull had a tongue in it and could sing once. घिनैहें 11 "" = घृणा करेंगे. Will despise. Contrast Sanskrit घृणा which primarily means ' compassion. सवारे (allied to सवेरा ) = शीघ्र ( And does not mean वाहर ) cf. ' प्रभु मिलो सवेरा' । मनाना = मनौती करना, cf. Marathi नवस । मार (f.) - Contrast Marathi (m.) गवाँना Marathi गमावणें । = . [ ३५८ ]00 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I Chap. 1 10 जाय चौकड़ी भूल - Forgets to leap on all fours. ef. ग्रीवाभङ्गाभिरामं... पश्यो३ ग्रप्लुतत्त्वाद्वियति वहुतरं स्तोक- मुर्व्या प्रयाति' । चौकड़ी भूल जाना - To lose former gaity. जगमग जगमग होय - Glitters, glistens. It is better to take it as an adverb than as a noun. झिरना = स्रोत की तरह गिरना । झिरझिर रोवै - She weeps in streams. जिन जोड़ी तिन तोड़ी - He who has joined has separated. cf. God hath given and God hath taken away. Blessed be the name of the Lord." 11 . - Job. पीर = गुरु - Teacher. Note : - There are certain sects among Moham- medaus in which there is पीरी-मुरीदी meaning गुरुशिष्य भाव Or परम्परा । औलिया = पहुँचा हुआ फ़कीर । - जङ्गम – Itinerant ascetic cr. चरन्ती in Lingayats. दरवेस = दरवेश, फकीर, साधु | चुण्डित = चोटीवाला, ( चोटियल - Opp. दड़ियल ). लोई = (१) लोग ; (२) कबीर की पत्नी का नाम । Note :- कहे हैं । कबीर ने बहुत से पद लोई को संबोधित कर के सरग रसातल - Denizens of heaven and the nether world. सेस = ( 1 ) इतर लोकों के रहने वाले ; (2) Et cetera ; and others. कविता = Here कवि. [ ३५९ ]Padas 9-12 ] Incentives वखानना - cf. Marathi वाखाणणें । आदेस = ( 1 ) प्रणाम, आज्ञा, उपदेश; interjection like 9 ( 2 ) Used as an among the Nirgunpanthis. For the idea in the poem cf. असो ऐसे सकल ही गेले । परि एकचि राहिले । जे स्वरूपाकार झाले । आत्मज्ञानी ॥ — - रामदास.. Note :—1. Kabir sanctions no psychical re- search, no planchette. 2. In spite of the apparent contradiction, which seems to exist between the first two lines and the remaining portion of the poem, viz. that those who go away from this world never return to it and that everybody who has come into the world, (including all gods, goddesses, fakirs and so on, keeps on making a perpetual round, it seems that Kabir wants to suggest that, if one wishes to reach the goal of one's life, one has to do it now and in this world and that without the help of the Sadguru one cannot do it. 12 सात जनम पछितैहो - Kabir here makes mention of seven births after man's death:- (१) भृत; (२) सुआ; ( ३ ) बन्दर ( ४ ) बैल; ( ५ ) ऊँट ( ६ ) गदहा, (७) काँवा । काँटे पर का = काँटे के नोंक पर का । of सूच्यग्रमृत्तिका in Mahābhārat. मँडराने From मँडराना = मण्डलाकार उड़ना । - अधफड़ = आधे में फड़फड़ाकर - dropping down halfway 2 and fluttering while falling through the air. On the reading अधभर Or अधपर it would mean in the middle; half-way. -Pythagoras and the philosopher Jayatirtha are reported to have been oxen in their previous lives. [ ३६० ]10 परमार्थसोपान- टिप्पणी [ Part I Chap. I — कोस पचास घरै माँ चलि हो, बाहर होन न पैहौ । All move- ment and no progress. cf. Also all movement and little progress; and all movement and even a regress. खुरच खुरच ( An onomatopoeic word ) Scratching or scraping. घास (f.) in Hindi - ( . ) in Marathi. लादी = वोझ ( 1 ) of clothes in U. P . ; ( 2 ) of earth in South India. cf. the function of x in न्याय philosophy. cf. here Dr. Johnson's defi- nition of ' Oats' in his Dictionary. Oats-Food (1) of men in Scotland, ( 2 ) of horses in Eugland. गुहराना = चिलाना; Shriek. For the phrase of सतुझे मनहि मन रहिए in तुलसीदास । नसेनी From Sk. निःश्रेणी = downward ladder; ef Gujarati त्रिसरणी ; also Kanarese निच्चणिके । - Note :- From the point of view of अलङ्कारशास्त्र, we have व्यञ्जना of वैराग्य in the whole poem, विरोधाभास in ' कोस पचास घरे माँ चाल हो वाहर होन न हो and वभत्स रस in 'मैल थल गहरे चोंच लगेहो ' । 13 . सोधि के = शोधकर, खोजकर वन में विपति परी - cf. ' असम्भवो हेमनुगस्य जन्म, तथापि रामो लुभे मृगाय । प्रायः समापन्न विपत्तिकाले, धियोऽपि पुंसां मलिनीभवन्ति ॥ ' - हितोपदेश मिरग चरी = मुग चरता था । Note:-- ' मिरग चरी' may refer to Rama's story ( cf. वन में विपति परी ) or may be taken independently. गिरगिट Symbol of change of colour or principle. [ ३६१ ]Padas 13-14] Incentives 11 Note :- नॄग became a गिरगिट because he nodded his head when a cow which was already gifted was again handed over in charity. - आपु Refers to श्रीकृष्ण. Note : - ' होनी होके रही ' is a blank line and does not rhyme with the preceding होनी नाहिं टरी would have been a more metrical reading except for the fact that the word z occurs in the . होनी होके रहीं - cf. अवश्यं भाविभावानां प्रतीकारो भवेद्यदि । तदा दुःखैर्नलिप्येरन् नलरामयुधिष्ठिरा : अवश्यं भाविनोभावाः भवन्ति महतामपि । नग्नत्वं नीलकण्ठस्य महाहिशयनं हरे : यदभावि न तद्भावि भाविचेन्न तदन्यथा । इति चिन्ताविनोऽयमगदः किं न पीयते 11 2 11 11 3 11 ॥ ३ ॥ हितोपदेश. 14 बिछुरे = बिछुड़ने पर, ( बिछुड़ना from Sk. विच्छेद ) - मिलन नाही होवे ( ज्यों ) तरुवर के पात - The leaves will not meet the tree ( nor themselves ! ). of पात झड़न्त कहत हैं, सुन तरुवर कविराय । अब के बिछुड़े मिलन न होगा, दूर पड़ेंगे जाय ।। कफ कण्ठनिरोधी - ef कृष्ण त्वदीय पदपङ्कजपञ्जरान्ते अद्येव में विशतु मानस राजहंसः । प्राणप्रयाण समये कफवातपित्तः कण्ठावरोधनविधौ स्मरणं कुतस्ते ॥ टूटी जात = खण्डित होती है, रुक जाती है, falters or fails. मूढमति = (१) सम्मूढचेत माता पिता ( २ ) हे मूर्ख मनुष्य । [ ३६२ ]12 परमार्थसोपान टिप्पणी 6 [ Part I Ch. II छिन इक माहिं कोटि जुग बीतत - One moment as long as a crore of Yugas. These are phenomenon of psychological time. Time lengthened in grief and shortened in joy. cf Kabir दस अवतार एकरत राजै. लगात ( Imperative ) = लगाओ Or लगाते रहो । 15 प्रेमनगर का अन्त न पाया - You have not reached even this end of the realm of devotion. साजन - (connected with सज्जन ) = सखा सजनी - cf. (Marathi) साजनी = सखी eg.in 'जागृति पुसे साजणी, कवण वोलिले अंगणी ' । परलिपार = उस पार टूटी नाव ऊपर जा बैठा - cf. "यालागीं शतजर्जर नांवे । रिगोनि केवि निश्चित होआवें । " - गोता खावेगा = डूब जायेगा ( गोता खाना = drowned ; ( 2 ) to dive डुब्बी लगाना = diver ), (1) to be of. गोताखोर II CHAPTER 1 चुगाए = चुगाने से, by causing to pick up ie by feeding. अरगजा = केसर, कपूर, चन्दन आदि का मिश्रण । मरकट भूपन अङ्ग - cf. the story of सीता and हनुमान. खेह = धूल, राख - Dust. - धरे खेह अङ्ग Another reading is ' धरै खेह छङ्ग ' ( छङ्ग= उत्संग ) | [ ३६३ ]Padas 14-3] वान = arrow ; Moral Preperation allegorically ( अजहल्लक्षणा ) 13 गुरुशब्द or ज्ञानोपदेश 2 चोलना (iii) = चोला - A cloak or gown. माया को - If genetive, it goes with फेंटा ; if accu- sative, it is the object of वान्ध्यो. काँछि = कच्छा - ( १ ) नटों का अभिनय वेप ; (२) पेइ और जाँघ के जोड़ पर का तथा उसके नीचे तक का स्थान : ( ३ ) धोती का वह भाग, जो इस स्थान पर से होकर पीछे खाँसा जाता है । कोटि कला काँछी देखराई = करोड़ों कलाऐं कच्छे में दिखलाई । ( This may refer to कत्थक dance. ) 3 काफ़ = (१) असत्य, झूठ ; (२) कहना ( जैसे भगवद्गीता में : हुरनीश्वरम् । " फ़रमान = हुक्म, आदेश | पीत्र == प्रिय, पति, ईश्वर । सब चीजें असत्य हैं ऐसा असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदा- निरखत चल आपणी छाहीं- घमण्ड दिखाने के लिये । ( अपने को बलवान और सुन्दर समझनेवाले प्रायः अपने अङ्गों को देखते हैं; किन्तु यह व्यक्ति अधिक घमण्डी होने के कारण अपनी छाँह भी देखता है | cf. 'ईश्वरोऽहमहं भागी सिद्धोऽहं बलवान् सुखी ॥ )" - भगवद्गीता कुटुम्ब सूँ मिसकीन = = परिवार से, विरादरी से । दीन दुखियों को । दोज़ख़ ( As contrasted with बहिश्त = स्वर्ग ) = नरक । Note :- This description of a Kafir by Dadu Dayal is almost identical with the description of the man of demoniac heritage in Bhagwadgita, Chap. XVI. [ ३६४ ]14 परमार्थसोपान- टिप्पणी [Part I Ch. II 4 रहनि - Subject of वाने आई । Counterpart of कथनी and करनी. सबूरी - (or सवूर from Arabic सत्र ) == सन्तोष, धैर्य; patience regarded as highest of Roosevelt's virtues. वनि आई = ( 1 ) Present perfect continuous - वन रही है । ( 2 ) Past perfect - वन गई है। कँडी = प्याली - made either of stone, wood, earth or a pumpkin. जगीरी - From Persian जागीर. यह तन खाक मिलेगा - This body will ( 1 ) go to dust ; ( 2 ) be reduced to ashes. cf. ' Dust thou art and to dust returnest '. जो सुख पावो राम भजन में, सो सुख नाहिं अमीरी में ॥ हाथ में कुंडी बगल में सोंटा, चारों दिसा जगीरी में ॥ व्यतिरेकालंकार | - विरोधाभास | ब्राह्मण सो जो ब्रह्म पिछाने - cf. 5 Also cf. " ब्राह्मणनंदरे ब्रह्मन तिळिदव " आने = लाता है, Brings. ब्रह्म जानातीति ब्राह्मणः " - पुरंदरदास | भाखे = भाषण करता है | ( The practice of using a for has come down from Vedic times.) दया जनेऊ - cf. Marathi जानवें and Kannada जनिवार । [ ३६५ ]Padas 4-7] Moral Preperation 15 6 आप पराई ( Abstract Noun ) पराया । बेगाना = पराया - Foreigner == आप-पर-भाव ; अपना सकल ( सङ्ग) हमरी वनि आई - I got what I desired ( on " account of सत्सङ्ग ) cf. ' वाको रही न छाक ' । जो प्रभु कोनो सो भल मानो - cf whatever is, is right.' the heaven; all is right पेखि पेखि = देख देख कर | - | Leibnitz's optimism : Also cf. 'God is in with the world' - R. Broaening. also - Job. विहँसाई विहँसना ( From Sk. विहसन ) = (१) हँसना, मुस्कराना - to_smile, ( २ ) प्रफुल्लित होना, (३) खिलना ( फूल का ). Note 11 7 This poem is reported to be a reply of तुलसीदास to मीराबाई | महतारी - ( From Sk. माता ) - Mother Contrast Marathi where it means an old woman in general. Also म्हातारा, an old man, which form is not used in Hindi. नाह | = नाथ | cf. ' नरनाह ' । ( Another reading is कंत ). नातो नेह राम के मनियत - राम के स्नेह से नाता मानते हैं तहाँ लौं We have preferred this reading to जहाँ लीं. - In the case of the latter सुहृद and ससेव्य become the antecedent and नेह से नाता मानना becomes the consequent. This does not give good meaning. If we adopt the reading तहाँ लो, राम के नेह से नाता मानना becomes the antecedent and सुहृद aud सुसेव्य become the consequent. [ ३६६ ]16 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I Ch. II राम के नेह से नाता मानना - राम becomes virtually the vinculum substantiale of Leibnitz, where all relationship of the monads is through God otherwise he also becomes the of the wheel in which all the spokes are fixed - अरा नाभाविवार्पितः नातो नेह - These words usually go together in Hindi meaning relationship and affection. In the case of the readings and at ; however, the two words are to be separated नेह से नाता मानना. We can go a step further and split the word नातो itself in ना and तो. This would very well agree with the reading कहाँ लौं which itself would be a good interrogative counterpart of the next line अंजन कहा आँखि जेहि फूटे, which is interrogative. In the case of the reading तहाँ लौं we would have an antithetical उपमा Or प्रतीपोपमा. In the case of कहाँ लौं we would have a direct 3 which is certainly better. यदि वे राम का स्नेह नहीं मानते तो सुहृद सुसेव्य कहाँ तक हो सकते हैं ? उस अंजन का क्या लाभ जिससे आँख हो फूट जाये ? 8 चदरिया - शरीर का चद्दर से साङ्गरूपक है । ताना भरनी - In the case of cloth the ताना and the भरनी are lengthwise and breadthwise. In the case of the human body the इड़ा and पिंगला are both lengthwise only. दल = समूह ( not leaves here ). - आठ कमल दल चरखा A grand conception. पाँच तत्व and गुन तीनी - According to orthodox Kabi- rite tradition the ' Panchamahabhutas' पृथ्वी, आप, तेज, वायु, आकाश as well as the three gunas 6 [ ३६७ ]Padas 7-10] Incentives 17 तम, रज and सत्व are all present in the trunk of the human body. जतन से - यत्नपूर्वक । धर दीनी = रख दी । ( Handed over to God. ) cf. The last words of a great Kanarese Mystic: अप्पा गुरुराया निन्नदु निनगे ओपितु '. सौरज शौर्य । चाका 9 पहिये, चाकों ( pl. of चाक ) - contrast Marathi चाके । ध्वजा = वह ऊँचा डण्डा जिसके सिर पर पताका बंधी रहती है । Note: : - Tulsidas here distinguishes ध्वजा and पताका. सत्य is ध्वजा and शील is पताका. दम = इन्द्रियों का वशीकरण । Note :- वल, विवेक, दम and परहित are m and therefore are घोड़े. क्षमा, कृपा and समता Therefore त्रितार रस्सी. भजन चर्म - m. Therefore सारथी. (Lit. skin ) = ढाल - shield. Note :- सन्तोष कृपाना and दान परसु are not happy analogies. T cannot be compared to a sword. त्रोण Sk. तूणीर, Persian तरकश = भाथा, = JU Note : The poent is an illustration of साङ्गरूपक as opposed to एकदेशविवर्ति. It seems Tulsidas excels in साङ्गरूपकs. See two साङ्गरूपकs below, one on ज्ञानदीप and the other on भक्तिमणि. cf. ज्ञानेश्वर also in point of साङ्गरूपक, especially the beginning of the 16th. Chapter of the Jnaneshwari. 10 करनी विन कथनी cf. Marathi " क्रियेवीण वाचाळता । [ ३६८ ]18 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I Ch. 11 सूरमा = शूरमा, शूर । ( It may be that the प्रत्यय'मा' may be derived from Sk. मन्य. Iu that case it would mean शूरमानी. सजनी - ( Two possible derivations, ( 1 ) f. of सजन = सज्जन, (2) from सजना 01 सज्जित करना ) ( 2 ) स्त्री. - बाँझ झुलावे पालना, बालक नहिं माहीं वस्त्र बांधले, परंतु आंत पार नाहीं ' । वस्तु विहीना बहु डिम्भी = = सत्य वस्तु से विरहित । अतिदाम्भिक । = (1) सहेली, cf. Marathi: पोटाला सन्तो कथि करनी करि cf. 'बोले तैसा चाले । त्याची वंदावी पाउले , - - तुकाराम | 11 सुहाई from सुहाना शोभायमान होना । पन्हाना - 1 - == From Sk. पयःस्रवन, cf. Marathi पान्हा. अँटे From अवटना = जुड़ावै (१) उबालना, (२) गरम करके गाढ़ा करना । ef. Marathi आटवणे. = - ठण्डा करे । जावनु ( From जमाना ) = जामन से । मुदिता - Subject of मथे. मथानी Marathi मंथनी. ci. रई Marathi रवी. अधार = आधार, स्तम्भ 01 खम्भा । = Note :- विमल, सुभग and सुपुनीता are adjectives of विराग (रूपी ) नवनीत. लाई = ( ईंधन की तरह ) जलाकर | बुद्धि ग्यान धृत सिरावै बुद्धि से ज्ञान रूपी धृत को ठण्डा करे । समता - Ejnanimity compared to a lamp-stand. ef. Marathi -whose projections are all on the same level. दिओट दीवट | ef. Marathi दिवटी. = गुण TEX Hear strings. [ ३६९ ]Padas 10-12 ] - तुल Pure cotton1. = Incentives सँवारि सुधार कर, ठीक करके | cf. ' वारं वार सँवारू रे' । लेसे = जलावे | 19 भवमूल भेद - Difference which is at the root of संसार. The implied in the above elaborate passage may be brought out as follows:- सात्विकश्रद्धा - धेनुः यमनियम परमधर्म - धृति विचार वैराग्य योग - - - - तृण, पया जामन: मथानी; नवनीतः अग्निः ( शुभाशुभ ) कर्म ममता - मल; ( विशद ) विज्ञान समता FO अन्तःकरण तुर्या - - दीवट: 1 तूलः - ईंधना वृतः - कपास; त्रिगुण वाती: तेजोराशि - दीप; - महादि सोऽहमस्मि शलभः - दीपशिखा; आत्मानुभव, सुख and सुप्रकाश = सत् चित् आनन्द | Note :- From this passage onwards we get to the very interesting device used by Tulsidas viz. of interspersing चौपाईs with Dohas... The चौपाई is a four footed verse corresponding to the Kanarese चौपदन. The Doha is the churned milk of चौपाई.. 12 आकर ( m. pl. ) = खानें ( f. pl. ) [ ३७० ]20 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I Ch. II कुदळ. कुदारी Pick-axe. cf. ममी = मर्म को जानने वाला । भावसहित = श्रद्धा से | चिन्तामणि मोह दरिद्र - m in Hindi; मणि / = मोहरूप दरिद्र । ef. लोभ रूप घात and अविद्यारूप तम. Note :- - Another word should have been used instead of दरिद्र ( ethical ) to compare with बात and तम ( physical ). बुझावा = बुझाता है । बुझाना - To extinguish. ( Very; peculiarly बुझाना is also the causal form of वृझना, meaning to make understand ). Note :- शलभ समुदाय not killed as with the lamp of Knowledge, but defeated and dispelled by the jewel of devotion. हित = मित्र । सुयतन = सुयत्न | Note :- - The two passages, the previous one on ज्ञानदीप and the present one on भक्तिमणि are both of them continued metaphors. The first is from animal husbandry and the second is from mining. The साङ्गरूपक implied in the above passage may be brought out as follows:- वेद and पुराण - पर्वत ; रामकथा - आकर ; सुजन - मर्मी : ज्ञान and वैराग्य - Eyes : सुमति - कुदारी - pick-axe, भाव - खोजने की क्रिया ; भक्ति - परम प्रकाशरूप चिन्तामार्ण ( दिया घृत वाती की अनावश्यकता); अविद्या - तम; काम, क्रोध, लोभ, मोह, दुःख, दारिद्र्य - शलभ ; सुखप्राप्ति - The end. [ ३७१ ]Padas 13-15 ] " Incentives भेल Or भेष - From Sk. वेष 01 - 13 -ROAD Appearance. 21 पञ्च त्रय गुण सकल देही – All embodied beings consist of five Bhutas and three Gunas जगत -1 m. in Hindi; n. in Sk and Marathi. अवर ( From Sk. अपर ) = 13 (1) Another; (2) Inu- ferior or vile = अधम which is the meaning in the present passage. जगत मिथ्या लाइ - ➖ Take (लो) the world as false. Note: Surdas has made Uddhava an apostle of Absolute Knowledge. The Bhagwata makes Uddhava a Bhakta of the highest type. - 14 g ऊधो In the first seven lines by, the Gopis are addressing ; in the last four lines they are addressing कृष्ण. e. g. आपुन आपु लखेए', प्रभु and ' नवोनिधि ' । cf. Also ' ऊधो धनि तुह्मरो बेवहार ' । Gopis misunderstood Jnana to be Yoga. जोग - रहे घर बैठे आपने In Marathi compound. is used as a गूँदना = पिरोना, अटकाना | Contrast गोदना = Marathi गोवणें । 11 ' जानि जानि... आपु लखेए ' सब लोग जान जान कर अज्ञानी हो गये हैं। उनका उद्धार आत्मदर्शन के बिना नहीं होगा । हम तो भक्त हैं। हमारे लिये आपको अवश्य ही आत्मदर्शन देना होगा । नवोनिधि The proverbial nine treasures of कुबेरः 11 6 महापद्मश्च पद्मश्च शृङ्खो मकर कच्छपौ । मुकुन्दकुन्दर्नालाश्च खर्वश्च निधयो नव ॥ । [ ३७२ ]22 परमार्थ सोपान - टिप्पणी [ Part I Ch. II 15 सहरोसा = सहर्ष, प्रसन्नता के साथ । - Note with verb makes it present tense, with noun or pronoun makes it dative. It is distinct from which is used for emphasis. सकल - All persons and objects. Used in a distri- butive sense, not quantitative. अरगाई ( For अलगाई ) = अलगकर । नहिं पाछिलि वाता - cf. 'प्राप्ते तु पोडशे वर्षे पुत्रे मित्रवदाचरेत् । ' जिन्हहिं मोर बल निज बल ताही है - - = जिनको ( भक्तों को ) मेरा वल - The relative pronoun refers to a nearer object ( और उनको ) निज का बल है The demonstrative pronoun refers to a remoter object. पापहुँ ग्यान भगति नहि तजहीं part of valour. 11 Prudence is the better अमान -- 16 Without arrogance, without selfconceit, with humility. भजन here भक्ति. 11 सुवेद प्रकासा = सुन्दर वेदों ने प्रकाशित किया है । = निरत = निरति नितरां रति । The definition of त्रिति is सज्जन धर्म निरति । "सज्जन धरमा ' - cf. Aristotle : ' Aethos छट दम is Ethos.' नाहं देखे परदोषा - र- Not to see the faults of others is the eighth भक्ति according to तुलसीदास The Bhagwadgita gives its counterpart to see the faults in ourselves, दुखदोषानुदर्शनम्. [ ३७३ ]Padas 15-16] Incentives 23 The nine kinds of which Tulsidas enume- rates in this passage differ from the usual nine kinds as mentioned in the following verse :- श्रवणं कीर्तनं विष्णोः स्मरणं पादसेवनम् । अर्चनं चन्दनं दास्यं सख्यमात्मनिवेदनम् ॥ Tulsidas, however, is deeply indehted to अध्यात्म- रामायण for the formulation of his new nine kinds of भक्ति. The passage from अध्यात्मरामायण runs as follows:- सतां संगतिरेवात्र साधनं प्रथमं स्मृतम् द्वितीयं मत्कथालापस्त्रितीयं मद्गुणरणम् व्याख्यातृत्वं मद्रचसां चतुर्थ साधनं भवेत् आचायोपासनं भद्रे मद्ध्याऽमायया सदा ॥ पंचमं पुण्यशीलत्वं यमादि नियमादि च निष्ठा मत्पूजने नित्यं पष्ठं साधनमीरितम् मम मन्त्रोपासकत्वं सङ्गं सप्तममुच्यते मद्भक्तष्वधिका पूजा. सर्वभूतेषु मन्मतिः वाह्यार्थेषु विरागित्वं, शमादि सहितं तथा अमं नवमं तत्वविचारो मम भामिनी एवं नवविधा भक्तिः साधनं यस्य कस्य वा 1 "" 1 । 11 1 ॥ अध्यात्मरामायण अरण्यकाण्ड सर्ग १० Tulsidas' formulation is closely akin to the above enumeration and may be shown in a com- parative chart as follows: अध्यात्म रामायण १. सतां सङ्गतिः २. मत्कथालापः ३. मंद्गुणेरणम् ४. व्याख्यातृत्वं मद्वचेसां आचार्योपासनम् ५. पुण्यशीलत्वम् यमादि नियमादि च ६. निष्ठामंत्पूजने नित्यम् मम मंत्रोपस कत्वम् .. ' तुलसी रामायण सन्तन कर सङ्गाः रति मम कथा प्रसंगा; मम गुण गान

भजन सुवेद प्रकासा; गुरु पद पंकज सेवा: अमान, दमशील विरति बहुकर्मा, यथालाभ संतोषा, परदोषादर्शन; मंत्र जाप; [ ३७४ ]24 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I Chap. iii ७. मक्तेष्वधिकापूजा ८. सर्वभूतेषु मन्मतिः ९. तत्त्वविचारः माते सन्त अधिक करि लेखा; मोहिमय जग देखा; मम भरोल । Tulsidas may, indeed, be regarded as a literary incarnation of वाल्मीकि, By consideration of the different kinds of f enumerated by Tulsidas and Valmiki we might discover three developmental strands in the nature of भक्ति. (1) Moral virtues - अमान, दमशील विरति वहुकर्मा, यथालाभ सन्तोपा, परदोषादर्शन । ( 2 ) Service of Teacher - सन्तन कर संगा, गुरुपद पंकज सेवा, मोते सन्त अधिक करि लेखा । ( 3 ) Pursuit of God - ममगुणगणगान, रति मम कथा प्रसंगा, भजन सुवेद प्रकासा मंत्र जाप, मम भरोसा, मोहिमय जग देखा । The three strands may respectively be called in philosophic terminology: contributory, essential and effectual III CHAPTER 1 कत कस is another reading meaning कैसे. - = घर लाग्यो रङ्गु, लग गया है। राम झालें ॥ लावू जगीं ॥” उमङ्ग == 21 १) घर ही रंगने लगा है । २) घर ही में रंग cf. Marathi, “ मन गमी रंगलें । अवघे मनाचे and नाचू कीर्तनाचे रंगीं । ज्ञान दीप सुखदायक मनोवेग | 11 एक चोआ = लकड़ी, सामग्री, अक्षता इत्यादि: From चुआना सुगंधित द्रव पदार्थ जो अनेक सुगंधित द्रवों का रस टपकाने से तैयार होता है । [ ३७५ ]Padas 1-21 The Relation of God 23 वसि चन्दन चोआ वहु सुगंध - May this refer to olfactory experience. cf. निवृत्तिनाथ and सोपान on mysti- cal experience of smell. मनहिं माहिं - Another reading is मंत्रहिं माहि. जहँ जाइए तहँ जल पखान - ef. Marathi, ' तार्थी धोंडा पाणी । देव रोकडा सज्जनीं ॥ '- तुकाराम । Also cf. रामदास, जेथे तेथें धोंडापाणी '. बलिहारी निछावर | cf. ' वलिहारी गुरु आपकी, गोविंद दिया दिखाय । सकल निकल भ्रम - सकल - extensive; निकल-intensive. it is जोय - From जोवना = जोहना = देखना | Note :- 1. On account of the word possible that the might have been composed by his disciple. 2. The poem occurs in Nanak's ग्रंथसाहेब. 3. Another heading suggested for the Pada is "Ramananda's mystical experience of colour and light. " पञ्च - देहलीदीपन्याय से पाती और पुहुप दोनों से सम्बद्ध है । पाती पञ्च पुहुप पाँच पत्ती वाले पाँच फल । यहाँ पर पञ्च पुष्पों से पञ्च ज्ञानेन्द्रिय, पञ्च कर्मेन्द्रिय, पञ्चमहाभूत, पञ्च तन्मात्रा आर पञ्च विषय अभिप्रेत हैं । निरञ्जन = कल्मषशून्य, माया से अलिप्त, अञ्जनविरहित, तमो- विरहित, पापाचराहत, पापविरहित ( परमात्मा ) । कीन्हा - Past Tense = किया in the sense of Imperative on account of उतारै, करि above. आतमलीना (adj.) = आत्मा को लोन करो । Note : - The distinction between अर्पण and लोन: अर्पण is dedication ; लोन means absorbed, merged. ध्वनि = नाद = The अनाहत of Kabir. धुनि घण्टा = घण्टाध्वनि । [ ३७६ ]26 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I Chap. iii III परम पुरिख - . " य एष सूर्ये हिरण्मयः पुरुषो दृश्यते हिरण्याक्षो, हिरण्यरमश्रः अप्रणखात् सुवर्णाः । परम प्रकाश - ( 1 ) God is of the nature of illumina- tion ; ( 2 ) He illunines all things. - ' and Note : The present Pada definitely regards निरञ्जन as परमपुरुष the Highest Being'. Later ou as Kabirite theology developed, the परमपुरुष respectively occupied the place of ईश्वर and a in Vedanta-Philosophy. That निरञ्जन was to be an equivalent of is an extraordinary perversion of Kabirite theology under Muslim influence. गुनधाम = गुणों का खजाना । 3 व्यापक व्याप = व्यापक और व्याप्य दोनों । when परमात्मा is called व्याप्य. the human form.) अदभ्र = महान । ( दुभ्र = अल्प ) गो = इन्द्रियाँ | ( Not very happy But he is व्याप्य in निरञ्जन = अंजन रहित, माया से अलिप्त । f. कवीर. सन्दोहा - (1) Milking or flowing, hence source. (2) Heap, mass and hence आकर 01 खान. - Note :- भगत हेतु भगवान प्रभु राम धरेउ तनु भूप – (1) It is customary to take राम with भगवान प्रभु and thus to make Him निर्गुण. ( निर्गुण प्रभु राम ने सगुण भूप शरीर धारण किया ). (2) The metrical hiatus after would make us take राम with भूप, thus making राम सगुण In fact, Tulsidas is so much filled with the unfathom- ableness of the nature of that he cannot make up his mind as to whether to call राम सगुण or निर्गुण. The best solution in such a case would be to suggest [ ३७७ ]Padas 2-5] The Relation of God' 27 a doctrine of as Tulsidas does and to put together the निर्गुण and सगुण attributes of God. निगमागम = वेदशास्त्र । इदमित्थं = यह इस प्रकार है । सयानी स्रुति सेतु छोनिप = जनु विदुपन = S = बुद्धिमती । of Marathi ' शहाणी ' । वेद की मर्यादा । पृथ्वीपाल, राजा । 5 जानो । cf. Marathi जाणो. = विद्वानों को, ज्ञानियों को; not to be confounded with विदूषक. हरि भगतन " - "सुखदाता Not a perfect उपमा; one is dual and the other is single. उर अनुभवति न कहि सक सोऊ - What the heart feels. the tongue cannot express. Compare, (1) To express an emotion is to kill it ', (2) "मी मौनी ऐसें ह्मणतां । भंगतें मौन जैसें ॥ and (3) - रामदास । " ननगे निद्दि हत्तिदे " . For the idea in the poem, compare, 1. 'Seusa', the Aspects Theory and Gestalt ( e.g. Elephant as a combination of pillar, rope, serpent and a flat dise.) 2. Herakleitos : 'God is as He is; but every one gives Him the name he pleases.' [ ३७८ ]28 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I Ch. III २. तुकाराम : ज्याने ज्याने जैसे घ्यावें । तैसें व्हावें, कृपानिधीं ॥ सगुण निर्गुणाचा ठाव । विटे पाव धरियेले ॥ अवघें साखरेचं अंग । न ये व्यंग निवडांतां ॥ तुका ह्मणे जें जें करी । तें तें हरी भोगोता ॥ 4. The famous verse in भागवत : मलाना मशनिर्मृगां नरवरः स्त्रोणां स्मरो मूर्तिमान् । गोपानां स्वजनोऽसतां क्षितिभुजां शास्ता स्वमित्रोः शिशुः ॥ मृत्योर्भोज विराडविदुषां तत्त्वं परं योगिनां । वृष्णानां परदेवतति विदितोरङ्गं गतः साग्रजः ॥ Note: Just as Tulsidas is original in his enu- meration of nine kinds of Bhakti elsewhere, so he is also original in his cnumeration of nine kinds of रस ' as shown here. They are : १. वार, २. भयानक, ३. रौद्र, ४. श्रृंगार, ५. अद्भुत, ६. वात्सल्य, ७. शान्त, ८. भक्ति, aud ९. 'अक्रथ' रस. God is incapable of certain Rasas (eg करुण ) and capable of some more Rasas thau in the ortho- dx verse viz. शृंगार, हास्य etc., eg. 'अकथ', शान्त, भक्ति, वालल्य etc. 6 मटकिया From मटकी . मटका . saborters Kanarese has got зí but n. मडकें 12. Marathi. ग्वालिनि f. ef. Marathi ' गवळीण' । ग्वाला 1. चेरी दासी; चेरा = = दास; चेला शिष्य । छकी Past tense of छकना = खा पीकर अघाना । ओरराह और वाले = कुछ को कुछ कहती है । For the idea in the poem compare, १ डुडीवरी दुड़ी गौळणी साथी निघाल्या । गाळणी 'गोरस' म्हणूं विसरल्या ॥ 'गोविंद घ्या कोणी दामोदर घ्या 1 तंव तंव हासती मथुरेच्या गे ॥ [ ३७९ ]Padas 5-7] The Relation of God दुडिया माझारों कान्होबा झाला भारी । उचंबळ गोरस सांडे बाहरी ॥ एकाजनार्दनीं समरस गौळणी । ब्रह्मानन्द न समायें मनीं ॥ २. विरह विकल विनही लिखी पाती दई पठाय । 29 आंख विहांनां यों सूचित सूने वाँचत जाय ॥ बिहारी ॥ 3. It is said that Radha writes a letter to Krishna which Krishna himself would have written to her. 7 A continuous and almost a reflex muttering of the name of God. तुम चन्दन हम पानी जाके अँग अँग वास समानी - Raidasa says that God is and he is water, and the cells of his body are particles of water. Every particle of water becomes fragrant on account of the scent of. But it may be remem- bered that becomes more useful to people when it is mixed with water. घन = (१) समूह; (२) पानी ; (३) वाग़ तुम घन हम वन मोरा - You are a cloud and I am a peacock in the forest. - Note Another reading is дA DA DA LA ÀITI— You are: (1) an assembly of clouds; (2) water of clouds; (3) both the cloud and the garden, and I am the peacock. cf. Caird: Unity of the field, fighter and the strife. तुम मोती हम धागा - Raidasa's idea is that he is as insignificant as thread. But it may be remem- bered that the pearl has no value unless the thread has pierced it. cf. also Mirabai: t तुम भई मोती हम भई धागा । [ ३८० ]30 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I Ch. III सुहागा ( 112. ) = एक क्षार सुहाग ). . = सौभाग्य - Borax. (different from ef. सुहागिन ). सोनहि मिलत सुहागा - As borax takes away the dross from impure gold, so you take away the dross from my heart. . Note :- In this verse Raidasa makes use of following analogies to describe the relation between God and Saint ( 1 ) Sandal and Water (2) Cloud and Peacock (3) Moon and Chakora ( 4 ) Lamp and Wick (5) Pearl and Thread (6) Gold and Borax अलोपा - Note : - ( 7 ) Lord and Servant 8 ( Metrical for अलोप ) - Always manifest. अलेपा = uncontaminated. ( Another read- ing for अलोपा ). अलोपा better than अलेपा because of 'काहे खोजन जाई ' and ' तोहे सङ्ग समाई ' । समाई = समाविष्ट है, घुसा हुआ है । मुकुर मँह = मुकुर में, आयने में, शीशे में छाई - ( Normally the word is छाया. छाई, because other lines end in ई) = परिछाई, प्रतिविम्ब, प्रतिकृति गुरु ग्यान बताई Hindi very often follows Vedic सुप!- सुलुक् method of परमे व्योमन् । - 9 = निवहै ( Potential ) - From निवहना निर्वाह होना, पार पाना, पतन न होना । विसारै - ( 1 ) If meterical for बिसरे - do not forget me ; [ ३८१ ]Padas 7-11 ] The Relation of God 31 बिगड़ना = -- ( 2 ) if causal, then, do uot allow me to forget you. ( १ ) नीति पथ से भ्रष्ट होना या च्युत होना ( २ ) क्रुद्ध होना; (३) विद्रोह करना । - Note: This is an excellent illustration of a Moral Prayer to God. cf. Kanarese song' गुरुवे कडिवायसु तंदे'. यस्य स्मृत्या च नामोक्त्या तपोयज्ञक्रियादिषु । न्यूनं सम्पूर्णतां याति सद्यो वन्दे तमच्युतम् ॥ मंत्रहीनं क्रियाहीनं भक्तिहीनं जनार्दन । यत्कृतं तु मया देव परिपूर्ण तदस्तु मे ॥ नरहरि ( Vocative ) - 10 Why should Raidas mention नरहरि particularly ? सब = (१) सब लोगों की (२) सम्पूर्णतया । रमसि = रमता है। गुन सब तोर मोर सब औगुन – This is a good partition of good and bad qualities! मैं तें तारि मोरि = मैं तू तेरी मेरी | Illusion consists of the difference between myself and thyself, mine and thine. cl. Rama's advice to Lakshman in Panchavati, मैं तैं तोर मोर की माया' - तुलसीदास । असमझि सौ = (१) अज्ञान से; (२) गैरसमझ से । निस्तारा = निस्तार, उद्धार life. - 11 Crossing over the sea of माँझी - ( From Sk. मध्य ) = नाव खेने वाला; मल्लाह । मैं सुरसरि पार उतार दिया, भवसागर पार लगा देना - । cf. ' नाई से न नाई ले, धोबी ना धुलाई ले । Also cf. ' सर्व तुल्यमशोककेवलमहं धात्रा सशोकः कृतः । [ ३८२ ]32 - परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part 1 Ch. 11i Note: The poem seems to be written by Radheyshyam based on similar utterances in रामचरितमानस and कवितावली by Tulsidas. In the रामचरितमानस eg. we read : माँगी नाव न केवट आना । The कहइ तुम्हार मरम में जाना ॥ चरन कमल राज कँह सब कहई । मानुपि करनि मूरि कछु अहई । तर निउँ मुनिधरनी होइ जाई । वाट परै मारि नाव उड़ाई || was plying in his Boat in midstream. Ram asked him to come to the shore. He would not come for fear that his boat would be turned into a damsel. In कवितावली Tulsidas carries the idea still fur- ther when he says that there was a veritable danger that the stone slabs in the azt might turn them- selves into damsels if they touched the feet of Rama. The as in North India, give as much importance to this poetic conceit as to the law of gravitation. हम अनाथ बैठों Note : पारधि = - - 12 हम indicates both कपोत aud कपोती. We have adopted the reading बैठी because the mention of two is not necessary. huntsmen, whether चिड़ीमार, व्याध or वहेलिया here the first. == सचान (सञ्चान ) श्पेन, वाज़ | cf. Marathi ससाणा । Jaysingh was according to fat merely a याज़ sitting on Aurangjeb's hands, who Note : [ ३८३ ]Padas 11-14] The Relation of God 33 killed not for himself but for the sake of his master : स्वारथ सुकृत न श्रम वृथा, देख विहंग विचार | वाज पराये पानि पर, तू पक्षी न मार ॥ उबारै From Sk. उद्धार । दोऊ भाँति दुख भयो कृपानिधि - India was caught bet- ween the hawk and the huutsmen, Japan and Germany, in 1942, when Dolittle bombed Tokyo and Montgomery fought the battle of Almein. कमल नैन = विष्णु, परमेष्ठी । 13 कमलनैन को छाँड़ि महातम = (१) महात्मा कमलनयन को छोड़कर, (२) कमलनयन का महात्म्य छोड़कर । पियासो = तृपित | ef. हा तो कोई पिये रामरस प्यासा । दुरमति ( As constrasted with महातम above ) = दुर्बुद्धि | अम्बुजरस = Lotus-honey. अम्बुजरस दुर्माते, करोलफल - ef.' जो जेवला चन्द्रकिरणें चोखटें तो काय वाळवंट चुंबांतलें ॥ ज्ञानेश्वर । - करील = एक कँटाली झाड़ी, जिसमें पत्तियाँ नहीं होती; वंशकर-- Brambles. छेरी ef. Marathi शेळी | 14 ठोकर = stumbling or tripping against anything; ठेस । डगरिया / Diminutive of डगर = रास्ता ) road, cf. The biblical expression : = A strait " strait is the gate and narrow the way which leads unto life and few there be that find it." [ ३८४ ]34 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part i Chap. III THỊT AZIË - I shall be enabled to light up the lamp inside my mind if you just hold my hand for a while. In the case of HÌ which is another reading to rhyme with in the upper line, the meaning would be light the lamp inside my mind, O, God. cf. Mahatma Gandhi's Lead kindly light' Note:1 This song has been taken from the 'Surdas film, Bombay. समुच्चयालङ्कार 2. There is in the song on account of the combination of following points : (1) Blindness. (2) Stumbling and faltering (3) Narrowness of the path (4) Stupe- faction and tumbling down (..) Terrific darkness. Note:- 15 The metre of this poem is as in the case of next poem. घर - Contrasted with वन, and गेह is contrasted with देह. नागर - नगर में रहने वाला चतुर | नागर before नगर on account of metre. वैसी वट तट - The bank of the river where under the tree the flute was being played. In the case of Krishna, the tree has got a greater association than . In Marathi imeall चहारदिवारी in addition to किनारा. काहू पै न लजिहों होना = would किसी से भी लजित नहीं होऊँगी । लज्जित E goes with (Instrumental). साज सजाना = सजावट करना । आज राजकाज सब ऐसो साज सजिहों - I shall duly dis- charge my regal duties. I shall celebrate the cause of God with due ceremony. [ ३८५ ]Padas 14-17] The Relation of God 35 वराजहों - From वरजना = रोकना - to prevent, to check. दैया ! == -to आश्चर्य. भय या दुःखसूचक शब्द, जिसे स्त्रियाँ बोलती है। जैसे हे दई ! हे परमेश्वर ! Vote : - This poem is as befitting in the mouth of a woman saint as the next in the mouth of a male saint. तौक लोहे का आवर्तन 01 कड़ा = neck ). गाढ़े बन्धन - 16 Iron ring (round the Raw skin, live skin. With strong iron chains. काची खाल = कच्ची खाल - मूठि = (१) Pagger; (2) Anything held in the first. कमाल सों दुसाल == पत्थर से । - - (1) कमाल के साथ, पूर्णतया (२) भारी से भारी From Sk. द्विशाट = j Double woolen Shawl. हा हा Interjection generally used by males. Cou- trastar which is an interjection used by females. " Note:- 1. This is an illustration of a mixture of रौद्र and भयानक रसs under the general heading धर्मवीर रस. जगन्नाथ classifies वीररस into four : दयावीर, दानवीर, धर्मवीर and युद्धवीर. 2. .). In the नलोपाख्यान, Damyanti enu - merates four ways of committing suicide for a enuse : 'त्रिवमग्नि जलं रज्जु, आस्थास्ये तव कारणात् । 6 17 , श्री कृष्ण कृष्ण कहकर - In the rrcension given to us by राधेश्याम there is a significant additional stanza: 'तेरा नाम निकले मुख से, मेरा प्राण निकले तन से । बच जाऊँ घोर दुख से, जब प्राण तन से निकले । ' [ ३८६ ]परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I Ch. IV 36 जमुन जी का वट = The अक्षयवट at Allahabad. साँवरो - From Sk. श्यामल. ef Marathi सावळा. मुरली का स्वर भरा हो - ( 1 ) ' Full-throated melody '- Keats ; ( 2 ) Surrounding space being filled by the स्वर of मुरली. अड़ना = Marathi अडकून पडणें. चित मैं जो तू अड़ा हो - f. 'हृदय बंदीखाना केला, आंत विठ्ठल कॉडिला '. अपनी गर्जी = Urdu खुदगर्जी, Arabic मतलवी, Hindi स्वार्थी. Note : - 1. दुनिया - The world including him - self and his petitions! All the above petitions seem to smack of selfishness. So Bahiro leaves it to God to end his life at His pleasure. 2. The poem is an illustration of सारालंकार (climax) in the following five stages: (१) ' श्री कृष्ण कृष्ण कहकर ' (२) ' जब साँवरो निकट हो सन्मुख साँवला खड़ा हो (३) 'सन्मुख (४) ' आपहि दरस दिखावे (५) 'जब हो तुम्हारी मर्जी - mang - रटन मुक्ति ' । सामीप्य मुक्ति of मध्वाचार्य. — सारूप्य मुक्ति of रामानुजाचार्य. सायुज्य मुक्ति of पतञ्जलि or - शरणागति । शंकराचार्य. यमघाट HUGO IV CHAPTER 1 The way across by which Yama carries. It is so called because Yama has taken full possession of it. पहाड़ी (Noun) = Diminutive of पहाड़. (Adj.) जो पहाड़ पर रहता है ।. = [ ३८७ ]Padas 1-2] Pilgrimage 37 लाट ( लठ्ठा) = = एक मोटा और ऊँचा स्तम्भ: A pillar. cf. अशोक की लाट. Note : - The word 'लाट ' does not meal a wave in Hindi as it does in Marathi. In Gujrati it means a long piece of wood. ठाढ़ा From Sk. स्थातृ. - = सङ्घात समूह ( in a good sepse ), जमाव in a bad sense). डाट (Adv. ) From डाटना = डराने के लिये क्रोधपूर्वक जोर से बोलना | Contrast Marathi दाट. कस तरना यह वाढ - How to go from मृत्यु to मुक्ति ? 2 भावै = भाता है । cf. ' इति मे भाति ' । सत्तनाम = सत्यनाम, सारनाम, श्रेष्ठनाम, अविनाशी नाम | The word is used in कबीर पन्थ, नानक पन्थ and राधास्वामी पन्थ सतनामी also denoted a name given to a sect among Bairagis, which revolted against Auraugjeb's religious policy. The branch of राधास्वामी पन्थ at Beas speaks of the trinity सद्गुरु, सत्सङ्ग and सतनाम. - पूजा भेंट न लावै - लाबै here seems to be used in the sense of . In any case bribery is punishable both in him that gives and him that takes. दरसे = (१) दिखाई देता है, (२) दाटे में आयेगा | The dis- tinction between the two is the distinction between नगद and उबार, cash and credit. अनहत शब्द सुनावे Contrast ' नाहं अनहद अझावे ' in - the next poem. संग न सुपन चलाये - आसक्ति साथ नहीं चलने देता । या, आसक्ति को स्वप्न में भी स्थान नहीं देता । राँचे ( From Sk. रञ्जन ) - होता है । रञ्जित होता है, अनुरक्त ga(1) (1) cousciousness. (2) Self. [ ३८८ ]________________

परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I Ch. IV 38 शब्द में सरसाना ( From स ) - Brings out an atonement समा सुरत between self and sound. = 66 प्रवेश करना; प्रवेश कराना | ( From रस ) = रसपूर्ण होना: रसपूर्ण करना । ef. आप पिएं मोहिं प्यावे. "" — Note:-Kabir insists so much upon the value of the aara that he would not fear even to chal- lenge his spiritual teacher if his instruction fell short of the सतनाम the indestructible, the ever abiding name cf. गुरु रामानन्द जी समझ गहो मेरी वैयां ॥ टे. ॥ जो बालक झुनझुनिया खेले उनमें का मैं नहीं हूँ । म्हार तो एक सत् की पूजा पत्थर पूजा नहीं है ॥ १ ॥ वैयाँ पकड़ो तो गेहे के पकड़ो फिर छुट के नहीं। चौदासे चौरासी चेला उनमें का मैं नहीं हूँ ॥ २ ॥ थारे नाव में खेवटिया नाहीं लहर उठे विकराला । कहे कबीर सुनो हो रामानन्द जी जान बूझ करना चेला ॥ ३ ॥ 3 अलख ( From Sk. अलक्ष्य ) = जो देखा न जा सके, अगोचर, इन्द्रियातीत । डोलत - from Sk. दोलन = आन्दोलन | डिगै - from Sk टिक् = to move . डोलत डिगै न 6 — He is not unsteady while he is uodd- ing. cf. A remove local does not bring about a remove internal '- Bacon. प्रान पूज्य किरिया = वह क्रिया जिसमें प्राण ही पूज्य माना जाता है, प्राण प्रधान क्रिया, हठयोग । सहज समाधि - As opposed to समाधि to be attained by हठयोग. अरुझावे - From अरुझाना causal of अरुझना = उलझना, फँसना, अटकना जैसे काँटे में | 11 नाह अनहत अरुझावे Does not get himself entangled in अनाहूत uor allows others to do so. ( अन्तर्भा वितण्यर्थ ). [ ३८९ ]Padas 2-4] Pilgrimage 39 Note :-Probably Kabir here by means the physiological sound as the gastric fire in the Upanishad which says: i यदिदमन्नमद्यते तस्यैष घोषो भवति । Also cf. ' अनहदह मरि जाय ' and Kabir's contrast between अनहत and शब्द. करम करै ...... दिखावै - He shows the art of remain- ing actionless in the midst of activity. त्रास = (१) डर, भय: (cf. त्रास in Sk. ). अधर (२) कष्ट, तकलीफ़ (ci. त्रास in Marathi ). - without support; in the intermundane region Foundationless cottage. अधर मढ़या जमावै = - स्थिर करता है । - भीतर रहा सो बाहर देखे Another reading suggested is बाहर रहा सो भीतर देखे । . बाहर भीतर एक हि जानो । हंसा = , - नानक । (१) हंसवतः (२) आत्मा में - ( 1 ) Like a swar; (2) Atman both individual and supreme. For this double meaning of हंस, of the follow- ing verse irom Naishadhiya- Charit. III : हंसं तनौ सन्निहितं चरन्तम्, मुनर्मनोवृत्तिरिव स्विकायाम् । ग्रहीतुकामादरिणाशेयन, यत्नाइसौ निश्चलतां जगाम ॥ बसा हंसा may also mean - 'He makes him sit like a ( motionless ) swan The Nirgun school of Hindi poets always speaks of आत्मन् as हंस. सुरत ( From Sk. स्मृति ) 4 Concentration, preferable in the present context to Self on account of its length, [ ३९० ]40 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I Ch. Iv 1 उदगारु Imperative of उद्गारना ( From Sk. उद्वार ) उत्तेजित करना, भड़काना । निहार ( From Sk. निभाल ) वारु imperative. - - = पूर्वकालिक क्रिया | Also • Imperative of चारना = निछावर करना । सँवारना = ठांक करना, सजाना। Not the same as सँभालना. 11 5 उपाधी Attributes and not appearances. नाम and रूप are attributes of God in Tulsidas as thought and extension in Spinoza. They might even be aspects (cf. the double aspect theory) or glimp- ses ( झांकियां ) but not modes or appearances. सुसामुझि (Adj. sing. and pl. But it is pl. here because the word erg in the next stanza has got a pl. अच्छी समझ वाले । verb) कहत अपराध था। को बढ़ = -- ef. 'था अनलहक हक़ मगर एक लफ्जे गुस्ताखाना साधू – You must not say which is superior and which is inferior. But the real Sadhus, hearing the difference in their qualities, know in their hearts and sit silent. रूप विशेष पहिचाने -- जैसे करतलगत वस्तु के रूप देखने पर .... भी बिना नाम के उस वस्तु का सम्पूर्ण स्वरूप समझ में नहीं आता वैसे ही ईश्वर का रूप देखने पर भी नाम विना ईश्वर के सम्पूर्ण स्वरूप का ज्ञान नहीं होता । भवत हृदय सनेह विसेखे सुमिरिय नाम रूप विनु देखे - f . ' लपलासि तरी नाम कोठें नेसी । - नामदेव. ( १ ) विशेष स्नेह से ( ईश्वर ) हृदय में आता है । ( २ ) विशेष स्नेह हृदय में आता है । ef. "Thrice blessed are those who do not see and yet believe. " [ ३९१ ]Padas 4-61 अकथ कहानी - Pilgrimage Indescribable story. सुसाखी - Good witness. उभय प्रबोधक - Illuminator of both. दुभाखी = Interpreter. 41 अगुन सगुन दुभाखी -- नाम is witness, illuminator and interpreter of सगुण to निर्गुण and निर्गुण to because it is Word or Logos. cf The function of imagination or time in Kant as mediating between perception and understand- ing and the function of the Janusfaced gf in सांख्य philosophy. कत 1 6 कथ would be a better reading but राटे राटे occurs afterwards. जनि (अव्यय) = मत । ( जनि is also a noun in Hindi meaning birth. ) सति समीप राह In Yogic experience, the far is supposed to be near the place from which nectar oozes from the Moon. There is therefore no necessity for the tongue to run after the Sun. The Moon gives nectar and the sun gives mirage. रविकरजल - Mirage. कलि = कलह, पाप | Contrast कल in हरिकलकीरति. चन्दिति चाँदनी, चंद्रिका == B (Moonlight) In Marathi चांदणे means moonlight and चांदणी, a star. Note: Tulsidas has here compared to कैरव which is not a happy metaphor because करव gives delight while does not. दै भावहि = भाव को देकर -- With rapt attention. करन कलंक नसावाह = कानों के कलंक को नष्ट करो । 6 [ ३९२ ]42 परमार्थसोपान- टिप्पणी [ Part I Ch.1v तिन्हहिं नसावहि Put a stop to the working of the ears and make the mouth utter the name of God. Let the mouth make amends for the fault of the ears. - Note: – There might seem to be a विभावना or an असंगति अलंकार here-- कारणाभावे कार्योत्पत्तिः but the unity of apperception brings about a connection between the ear and the tongue and hence there is no असंगति. जातरूप Gold. - 11 मति Intellect. युक्ति - Action. रचि रचि = - बहुत होशियारी और कारीगरी के साथ With architectonic skill. जातरूपमति वनावहि - Weave the golden thread of intellect through the jewels of action. सरनसुखद = शरण जाने वालों को सुख देने वाला । This must not he confounded with श्रवणसुखद. - रविकुलसगेजरवि Tustead of repeating the word रवि, it would have been better if Tulsidas had said रघुकुल सरोज रवि ' which probably might have been the original reading. वाद विवाद स्वाद - Test for dialectic. तुलसिदास पावहि - Tulsidas will be enabled to cross the ocean of existence and Thou wilt get holy name for it. Note :-- 1. 1. ef for the idea in the poem a Sk. Subhashita : 'हे जिले रससारज्ञे सर्वदा मधुरप्रिये । नारायणाख्यपी पित्र जिले निरन्तरम् ॥ 2. Excepting two small blemishess ( 1 ) कॉल compared to कैरव and ( 2 ) रवि repeated, the poem is wonderful. 3. Tulsidas always insists upon the [ ३९३ ]Padas 6-8 ] Pilgrimage. 43 tongue repeating the name of God; Kabir insists on our weaving the name of God in our breaths. 7 - अजर = (१) Ageless, (from Sk. जरा ). ( २ ) which can- not be burnt, from Hindi to burn. सुमिरन जो आवे - ०/' घट में नाम प्रगट भया । कवीर | जाय हंस पच्छिम दिसा ef. The following lines from निवृत्तिः ' पश्चिमे चालवीले आत्मा तेथे निर्धारी । — Note : -- Under a misapprehension, Kabir was supposed to have used the word in reference to Macca. तिरवेनी - इड़ा पिङ्गला सुषुम्ना का सङ्गम । मँजावो = = मज्जन कराओ | Different from मँझावों. Contrast below : मझाना - मध्य में जाना . जिमी ( Persian ) of Marathi जमीन. लगाये = लगाने से लगाते ही । प्रभु पावै = प्रभु को पाओगे । - 8 अपने – Goes with सिर, not with बांझ | (If the reading is अपना बोझ, it means the load assigned to him.) भुवङ्गम Serpent. - कबहूँ चाटै - चितवै This refers to the tradition that the serpent keeps aside his H and goes to lick the dew. It grazes no doubt but its attention is focussed on the मणि. cf. The tradition about the serpent in मुक्तेश्वर : मस्तकमणि तेज बिखरी जीव आहारा शोधिती ' i. c. the jewel in the serpent's head gives out light and creatures seek out their prey in that light. सत पर चढ़ना == सती होना । [ ३९४ ]44 पिया - परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I Ch. IV Husband ( Hindi ); Wife ( Marathi ). Note : - lu this poem the seeker after realiza - tion with his mind concentrated on God is compar- ed to नटवा, भुवङ्गम and सती 9 चेतना है तो चेत ले - As long as you are living dwell upou this thought. ef. वादरायण 'आप्रायणात्' । cf. Also रामदास, 'साधन आले देहाचिया माथा । ' विहात व्यतीत हो रही है । - - फूटे घट (से) ज्यों पानी – 1. As water oozes from a cracked vessel; 2. As water out of a broken pot of 'नेरे छिद्र कुंभद नीरिनंते आयुष्यवु सरियुत्तदे - - पुरंदरदास. पिछाना - Seems to be Punjabi form of पहचाना. Note :- The language of this poem of नानक is closely allied to व्रजभाषा. 10 लड़निया = लदाव, भार, बोझ | Caravan. टाण्डा = वनजारों का झुण्ड विरनिया = - पराया - Strange, foreign. Contrast वीरान - treeless, waterless. रतन कुएं का = रत्न के समान स्वच्छ, उज्ज्वल । निरखनिया (१) निर्वाण का, निर्वाणियों के लिये । cf. निर्वाणी अखाड़ा and निरंजनी अखाड़ा. (२) वानी के परे । Com- Note: --The word fat is of Buddhistic origin but it also denotes a sect in Northern India. pare for the whole poem :- श्वः कार्यमद्य कुर्वीत पूर्वाहे चापराह्निकम् । न हि प्रतीक्षते मृत्युः कृतमस्य न वा कृतम् ॥ B [ ३९५ ]Padas 8-12 ] = Pilgrimage 11 हिन्दू जुलाहा । (f. would be कोरिन ) कोरी ( . . ) साल = छेद, सूराख़ । घावर = घाव प्रेम प्राण - 45 protruberance, knots, unevenness. -- are the warp and woof of the garment. cf. ' ओतं च प्रोतं च 10 उपनिषद | रामदास । Also cf. ' प्रेम प्रीतीनें वांधावें तत्व तेल निज दीआ = - आत्मतत्वरूपी तेल का दीपक । राल = कपड़ा बुनने वालों का एक औजार, जिससे ताने का धागा ऊपर नीचे गिरता और उठता है । अन्तरगति = ताने वाने के बीच में आना जाना, अन्तर्भाव । There is अन्तरगति when you inhale the love of God and exhale it. राता ( From Sk. रक्त ) रंगा हुआ । ताना = कपड़े की बुनाई में लम्बाई के बल के सूत | वाना = भरती; आड़े में बुनावट में जाने वाला सृत । विचारा = नम्रता से सचेत लौ गहर = सावधान । = लक्ष्य | - 11 In an humble manuer. Thick, leaving no interstices. गजीना = उस बुनावट का गाढ़ा - Closely woven. For the idea in the poem, ef. "झीना झीनी वीनी चदरिया " - कबीर. Also of “प्रत्यक्ष परमात्मनेंबुव । उत्तमवाद पतिांवर नेदु । कृत्तिवास शिशुनाळधीशनिगे । मुट्टिसि मुक्ति पडियव्वा ॥ " Note: The first two lines contain an order and - the rest contain consequent action. 12 प्राण निकाले - कुछ योगी हृदय की क्रिया भी बन्द कर सकते हैं । उम्मर — Metrical for उम्र ( Arabic ) = अवस्था, वय । [ ३९६ ]46 तीरथ परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I Ch. IV खोई - cf. 'हरि को ढूँढन में चला जा पहुँचा हरिद्वार । हरी मिले ना पग थके, हरि थे मेरे द्वार ॥ धन कामिनि को नजर न लावे - Even moral perfection does not mean spiritual attainment. खूब - To the utmost limit. रहा न वाकी - वाकी being / is here predicate and not subject. कहें मछेद्र सुनु र गोरख - We have taken the पाठ of this poem as we have found in South India. An upper India recension in the possession of सुखदेवविहारी मिश्र, reads, 'हुकुम निवृत्ति का ज्ञानेश्वर को '. Note :- 1. तीन गुण - सत्व, रजस् and तमस् in Sk. हष्णु, होन्नु and मण्णु in Kanarese; कामिनी, कांचन and कादम्बरी ( wine in Sk. cf. कादम्बरीरसभरण समस्त एव । मत्तो न किंचिदपि चेतयते जनोऽयम् ' ) 6 2. भई and पिलाना ( Past tense ) -- both to be interpreted in the Potential mood. 3. Things which do not constitute sainthood : A. (१) खाक लगाना, वन में जाना, तन को लकड़ी करना । ( २ ) तीर्थ संचार । (३) वेद क्रिया प्रतिपादन । ( ४ ) शास्त्र परिसमाप्ति । B. ( १ ) खेचरिमुद्रा, वज्रासन | C. D. (२) कुण्डलिनी उत्थान, ब्रह्मरन्ध्र प्रवेश । सिद्धि या चमत्कृति । (१) गोपन, प्रकटन, दूर गमन । ( २ ) शरीर त्याग, स्वर्ग संचार । कामिनी कांचन त्याग । Things which do constitute sainthood: ( १ ) गुरुकृपालब्धि ! ( २ ) तीन अवस्था और तीन गुणों से पर जाना । । [ ३९७ ]Padas 12-13 ] Pilgrimage 47 ( ३ ) अपने आपको पहचानना । cf. ' पाहावे आपणासी आपण । या नांव ज्ञान ॥ 13 -रामदास शौक़ - Desire; passion. Contrast शोक == grief. 11 नुमा One who shows himself off. cf. नुमाइश Exhibition. मुसल्लह ( Arabic ) = नमाज पढ़ने के लिये छोटी दरी । तसवी - • = For तसवीह = जपमाला । A माला is distinguish- ed from gat in that the first is long and the other is short. किताबें -- pl. of किताब ( Arabic ) when treated as a Hindi word. The pl. Arabic is कुतव. - दस्त Cognate of हस्त.. दस्तगीर = one who holds the hand or helps of Also गुलदस्त : A bunch of flowers in the hand. फ़रिश्तों - pl. of फ़रिश्ता = ईश्वर की आज्ञानुसार काम करने Messenger or Apostle ( फरिश्त is better वाला - than परस्त - A worshipper ). रोजा ( Persion ) = व्रत, उपवास | f. रमजान के महिने का उपवास । सिजदा = प्रणाम, नमस्कार । ( नमाज = मुसलमानों की ईश्वर प्रार्थना जो नित्य पाँच बार होती है । ) - कलन्दर One who holds the for the begging bowl in his hand. A त्यागी or विरक्त among Mohammedans. अल - - शाह कलन्दर Prince of heggers of परित्राजकाचार्य. एक प्रत्यय जो शब्द के पहले लगकर जोर देता है -- 'the '. Negative termination. अन - 10 हक़ • Right, Truth, Reality, God, Absolute. अनलहक • Nothing but the Absolute. cf. ' अहं ब्रह्मास्मि । मस्तों का - Here, of the God intoxicated. 11 [ ३९८ ]48 - परमार्थसोपान टिप्पणी [ Part I Chap. IV मैखाना ( Arabic मैं = शराव; खाना = घर ) = शराबखाना, मदिरालय | -O वही मस्तों का मैखाना This is the restaurant of the God-intoxicated. 14 शरिअत = (१) स्पष्ट और शुद्ध मार्ग: (२) मनुष्यों के लिये बनाये हुए ईश्वरीय नियम । (in Marathi शरिअत - Race ). मुरशिद = अध्यात्म का उपदेश देने वाला; गुरु । प्रेमक्षेम - क्षेम as conserquent upon प्रेम. = कृच March. मुकाम ( as apposed to कृच ) = विराम 01 ठहरने का स्थान, मञ्जिल | Peculiarly कूच दर कृच and मञ्जिल दर मञ्जिल, are equivalent For मंजिल दर मंजिल, we have in Marathi मजल दर मजल. सङ्गम = संयोग, सम्मेलन, मिलाप | 'योगः संयोग इत्युक्तो जीवात्मपरमात्मनाः । अखी लगाकर = लक्ष्य करके, दृष्टि देकर । cf. 'संप्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं । सिड़ी = श्रेणी, निसरणी, जीना - Ladder of breaths. अजर देश की अमर कुण्ड में नहाना - Experience the climate of the and take a dip in the holy अमरकुण्ड. भगवा = गेरुवा | Note :- This poem is well known in Maha- rashtra as belonging to Kabir. In Maharashtra there are two different attitudes to spiritual life - the daring ( Ramdas) and the dormant (Tukaram). The above poem is an illustration of the daring type. साख भरना 1 15 Cite as witness. अड़े - Impeded. रुके हुए, अटके हुए ( goes with काम pl. ) [ ३९९ ]Padas 13-16] Pilgrimage संवारना (From Sk. संचरण ) (२) अलंकृत करना, सजाना । (१) सम्पूर्ण होना, पूरा करना; Object of वरत्यो, past tense of वरतना = व्यवहार में लाना, लगाना । वल नेकु = नेकु नेक ( From न and एक ) 'नहिं काम - = थोड़ा भी, जरा भी । The two negatives make the idea still stronger Not at all. ' - आये आधे नाम- This is an illustration of समाधि- अलंकार. आधा प्रयत्न करने से पूरा फल मिला । किसोर कृपा तें - तेरी । As alternatives to अनुवाद, we may take : १. किशोर as vocative; २. ते = जो हार गया है उसको । हारे को = Note : - The last group of verses in this chap- ter shows an attitude of determination; the present group an attitude of resignation. मेहर की नजर = कृपादृष्टि । गुसाई = गोस्वामी, स्वामी । । 16 नैना तरसे दरस को ef. नयनन को लगी प्यास अब तो साहब देखना | - पल पलक न लागे – (१) पलक does not meet पलक. The - eyelids remain wide open. (2) moment the eyelids do not close नींद आना । दीदार ( Persian ) = दर्शन - Vision. Even for a पलक लगना = गुरु पाइया - I obtained my Guru, Among Kabir- panthis Guru is regarded as God. The vision of Guru is the vision of God. Note: - We have very few references to विरहभाव in Kahir as in ज्ञानेश्वर. In the present poem Kahir is describing his state of seperation from God. When this state of separation had reached its aeme 7 [ ४०० ]50 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part 1 Ch. If in the seventh line, Kabir at once saw a vision of God in the eighth line. cf. Tukaram: He saw God when he was prepared to lay down his life. Also cf. 'देवाच्या सख्यत्वासाठीं । ..... 'सर्व अपवि शेवटीं । प्राण तोहि वेचावा ॥ ' - - रामदास. 17 Does it refer to her Guru Raidas physically or does it refer to him in vision or does it refer to Krishna ? जोगी - पैंड = Sk. पथ = Marathi पायंडा. न्यारो = व्यारा गैली = गली प्रेम भक्ति को - - Extraordinary, suigeneris. Tane, by-path. लगाजा - The pathway of प्रेमभक्ति is suigeneris, of its own kind. Lead me at least to its bypath. ( Another reading is ' बताजा' - At least show me the bypath if not lead me to it.) - Note: Aloe and sandal are allied though not identical trees. अगरु is also different from अरगजा which is a mixture of saffron, sandal, camphor etc. जल वल = 1. बिलकुल जलकर ( बल comes from वरना ); 2. Could also be taken as जल के बल से ( जल = water ). ढेरी = 1. Heap of dry ashes; 2. A lump of wet ashes er. गुड़ की ढेरी. के - 1. Genitive termination: 2. कहे 01 कहती है as iu Marwari. - Note: 1. Mirabai takes in the sense of चतुर and not as a castinen. 2. Mirabai's five requests to her Guru: (i) Do not depart. (ii) Put me on the hylane to भक्ति[ ४०१ ]Padas 16-18] Pilgrimage 51 (iii) Atleast set fire to my funeral pyre by Thy hand. (iv) Apply my ashes to Thy body and then go. (v) Let my light be mergedin Thine. This last request of Mirabai was fulfilled as in the next पद. 18. उधारो - From Sk. उद्घाटन | दीनानाथ = दीन नाथ ( It is not दीन + अनाथ ) cf. विश्वामित्र = विश्वमित्र and not विश्व + अमित्र. while other gram- marians took faza to be a foe of the world, Panini called him a friend ' मित्रे चप'. नाजिर = (१) नजर करने वाला; (२) निरीक्षक । हाजिर नाजिर कब कि खड़ी अपलक देख रही हूँ । आपके सामने कब से खड़ी हूँ और लागे ef. Marathi पाठीस लागणं पिच्छा पुरवणे । थे दुस्मन होइ लागे पछि पड़े ef. Marathi Those who were well dis- posed have now become inimical. साहू कड़ी = - (१) कड़वी; (२) कठोर । सूखूँ — From सूखना धड़ी = - To lose sap, to wither. पाँच सेर की ताल (यू. पी.); दस सेर की ताल (पूना) गुरु रैदास मिले मोहि पूरे - ( पूरा 1. Adj. 2. 4b0. ) (१) मुझे पूरा पहुँचा हुआ रैदास गुरु मिला; (२) रैदास मुझे पूरी तरह से मिल । धुर शीर्ष या प्रधान स्थान । = भिड़ी f. To rhyme with कड़ी and घड़ी. - सैन Sign, निशान, चिन्ह, इशारा, संकेत | - ज्योत में ज्योत मिली I received illumination. I obtained realization. [ ४०२ ]52 परमार्थसोपान- टिप्पणी [ Part I Ch. V CHAPTER V 1 राम रतन धन -- The ideas implied in रतन and धन seem to be tautologous. in a similar passage uses only रत्न without using धन. Another read- ing suggested is नाम रतन धन. But it carries us no further; the tautology remains. राम रतन would remain a better reading on account of the mystical import of the poem. वस्तु - n. in Sk and / in Hindi and Marathi. Peen- liarly Marathi here agrees with Hindi against Sk. अपनाना = अपना करना, अपनी ओर करना, अपनी शरण में लेना । पूँजी ( From Sk. पुञ्ज ) सञ्चित धन, Capital. = खूटना ( From Sk. खण्डन ) - To lessen. ef. For the idea 'काट्ठरे तीरथाद्दु ' ( Kamarese). सवायो - From Sk. सपाद f. Marthi सवा. Note :- सवाई = एक ऋण का प्रकार जिस में मूल धन का चतुर्थाश व्याज में दना पड़ता है । = हरखि हरखि अति हर्षित होकर | means अति हर्प से. Note : - 1. With this poem, 6i ८ If हरख हरख cf. अमोलिक रत्न जोडलेंरे तुज । का रे ब्रह्मवीज नोळखिसी ॥ न बुडें न कळे न भियें चारा । त वस्तु चतुरा सेविज तं ॥ ज्ञानंदवा म्हणे अविनाश जोडले | आणून ठेविलें गुरूमुखीं ॥ Also cf. “ रत्न वंददे नोडिरो... " " it कळ्ळर भयविवो आ रत्नक्के । - महालिङ्गरङ्ग । 2. Mirabai in her later life, came to entertain a सामञ्जस्य between सगुण and निर्गुण. [ ४०३ ]Padas 1-4] Ascent 53 3. A comparative uote on the line endings : पायो = पाया aud अपनायो = अपनाया; खांबायो- got lost, if खोयो lost ; तार आयो तरि आई, if तरा गया, it would be passive voice ; गायो = गाया. 2 दिन चार - ( 1 ) The four days either preceding or following the Holi Purnima ; ( 2 ) For a few days. मना = (१) हे मन; (२) मनाओ celebrate . मनोति '. cf. . - केशर - f ( Hindi ) and . (Marathi). प्रेम प्रीति पिचकार = प्रेम और प्रीति रूपी पिचकारी ( से छोड़ा ) । अम्बर = (१) आकाश; (२) वस्त्र | 3 कमाई - Both the effort and the attainment. (१) कमाने का काम and (२) कमाया हुआ धन । गुरु माता समान है और साधु धात्री समान । Note :- वनत वनत - gradually. वन आई = पूर्णता को प्राप्त हुई । Note :- 1. These lines show Mira's acquain- tance with Maharashtra saints also, especially मुक्ताबाई. 2. The doctrine of progressive realization is a a counterpart in ethics and mysticism of the meta- physical doctrine of approximation. सिर छत्र धराई - 4 With a royal umbrella being held over his head. करुणामय - Another reading is करुणाकर. The differ- ence between करुणामय and करुणाकर is the difference between Shankar and Ramanuj. [ ४०४ ]54 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I Ch. V - cf. जोडोनिया कर मुख पहा सादर । पायांवरी बंदउँ तिर्हि पाई .शिर देवोनियां ॥ भई - 5 The subject may be either प्रीति (2nd line ) or मूरति ( Brd line ). प्रकट भई -- ( 1 ) Is known to the world; (2) Has manifested before me. जगजानी = जग ने उसको ( मूरति 01 प्रीति को ) जान लिया है । Another reading suggested is जगजांनी = जगद्योनि The source of जगत, that from which the whole world springs. - छानी (f. of छाना == छिपी । - • past participle of छाना - uot छानना) पाच ( पूर्वकालिक क्रिया from पचना ) करक । निकसत - ' - = पच कर, परिश्रम उरझानी । cf. The following closely similar line from the Marathi poet Keshava:- देव जडला, जाईना, अंगा । आतां कैसे करू मी सांगा । " Note: Just as God is, here, described as inextricably bound up with every hair of the body so He is elsewhere described as shining through every hair of the body ( ' रोम रोम दीपक भया ' ) or also as resounding through every hair ( 'रोम रोम सुर उठत है वाजत नाम तिहार ' ). कहूँ = (१) कहीं - Will it ever ; ( २ ) From कहना Correspondingly two meanings are possible : क्या अब दूध से मिला पानी किसी प्रकार कहीं जाता है ? (२) पानी दूध में समाया है; अब उस मिलन का वर्णन कैसे करूँ ? बिनु पग - G बिनु काना पश्यत्यचक्षुः स श्रुणोत्यकर्ण: । cf. अपाणिपादों जवनां गृहीता, [ ४०५ ]Padas 4-71 Ascent सकल रस भोगी - षष्ठीतत्पुरुष । परस - स्पर्श करता है । CT 10 Also in old Marathi. Contrast महिमा / ( Hindi ). modern Marathi and Sk. Note :- 1. The Doha which immediately follows this mystically transcendent description of God in रामचरितमानस and is itself a सगुण description is as follows: जेहि इमि गावहिं वेद बुध, जाहि धरहिं मुनि ध्यान । सोई दशरथ सुत भगतहित कोसलपति भगवान || 2. Compare with the whole passage our selection on Tulsidas on the Nirguna God as assuming the form of Saguna' ' सोई सच्चिदानन्द घन रामा, in Chap. III of this book. In the one case the mystically transcendent becomes д, in the other case the Vedantically transcendent becomes सगुण. शिखर = मण्डप, गुम्बद | अलख = अलक्ष्य | ( अलख जगाना = परमात्मा की पुकार कर स्मरण करना ) । पत्रपवली = वाँसुरी आदि मंगल वाद्य | In Marathi पावा = वाँसुरी । वाँसुरी, वंसी and मुरली are equivalent words . इडा पिंगला हठयोग में बाई और दाई ओर की नाड़ियां । सुखमनिया = सुषुम्ना, हठयोग में इड़ा और पिंगला के बीच की नाड़ी । गश्ती = = ( पहरे के लिये किसी स्थान के चारों ओर ) घूमने वाला । झड़ना = छोटे छोटे अंगों का टूट टूट कर गिरना । झरि लागी महलिया गगन बहराय । निगुरा = बिना गुरु का, मनमुख cf. ' निगुरा जात निरासा । cf. in the next poem. । [ ४०६ ]56 - झड़ी झड लागणें । झरि = घहराय = परमार्थसोपान- टिप्पणी [ Part I Chap. V S A shower of small drops. cf. Marathi गरजता है । सुन्न महल = शून्य महल, गगन गुफा, ब्रह्मरंध्र । प्रेम आनन्द व्है - प्रेमानंदित होकर । = नहाय नहाना है । cf. " = आनन्द नहाया " in the Pada ' जो पीर मेरा बड़ा औलिया । ' केवरिया = किवाड़ (Modern Hindi) = कवाड (Marathi). 9 झिलमिल (Adverb) = रह रह कर चमकता हुआ । नूरा ( Poctical for नूर ) = प्रकाश । जुहर ( From Persian ज़ाहिर ) = प्रकट, विकसित | भरपूरा = पूरी तरह से भरा हुआ । ef. ' साहिब तुम्हारि साहिवी सदा रहे भरपूर | भँवर गुंजार = भ्रमरों की गूँज । ( गुंजार ॥ .; गूंज / . ) रिमझिम रिमझिम = वर्षा में छोटी छोटी बूँदों का लगातार गिरना drizzling. Note : - झिलमिल, रुनझुन aud रिमझिम and onomatoporic. All adverbs भयो प्रकास निरन्तर जोती - f Tukaram : 'ज्योतिच्या प्रकाशे । पाहेन तुझे पाय । Note : - 1. Enumeration of photic, phonic and and _morphic experiences. 2. More beauty than sublimity = धुँधली ठाकुरद्वारा 10 धुएँ के रंग की अस्पष्ट | = ( 1 ) The door of ' Thakur' or the road to Thakur ';(2) देवल, मन्दिर | [ ४०७ ]Padas 8-12 ] Ascent जानी = जान लिया; जानता हूँ. 1 57 पूजा की विधि नीकी जानी - I have known the true mode of worship. करि सम्मान अस्नान कराऊँ = सम्मान कर स्नान कराता हूँ: सम्मान रूपी स्नान कराता हूँ । चन्दन नेह = स्नेह रूपी चन्दन | जोई = जो । 11 पायो ( Pust tense ) - I obtained. Another reading suggested is पाओ addressed to रे भाई. But पायो is better than on account of the personal touch throughout the poem. Compare c. g. सपन में देखूं आतमराम. राम हि राम - ci', ' अल्ला ही अल्ला है । C. नीक Or नीका ( From Sk. निक्त = स्वच्छ ) = अच्छा, सुन्दर | ef. नक ( Urdu ). . S सरीखा = सरीका ( to rhyme with नीका ) (१) सदृश, like, similar, आत्मसदृश of तदा द्रष्टुः स्वरूप- वस्थानम्. (२) समान, equal, ct. सम चरण दृष्टि; पाउलें चित्तीं समान. contrast लंगडा. (३) Conti- nuously ef. देव एकसारखा दिसत आहे. 12 पलख ( to rhyme with अलख ) = पलक = ( १ ) पक्ष्म ( २ ) पल 01 क्षण by अजहल्लक्षणा. लहलहाट - From लहलहा + हट - (A termination for making abstract noun. cf. घवराहट ) दमकना । = पनपना, Note :-- लहलहाट / has a corresponding word in Marathi लखलखाट . गरक ( colloquial for ग़र्क - Arabic ) = मन्न । वीज 100 रहस्यवान् नाम मंत्र | [ ४०८ ]58 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I Chap. V छई बदन = पट् चक्र, ( बदन = body ) । दे लकड़ = धक्का दे | परखना = (1) Primarily, परीक्षा करना: ( 2 ) Secondarily पेखना = देखना | मोर को परखे - = मोर को देखे । ( Auother reading is मोर के पङ्के – Fans of peacock feathers colour ). eyes and Note :- धरनी and आस्मान stated for मूलाधार चक्र and शून्य शिखर respectively. = त्रिकुटी ज्ञान विधाता त्रिकूट दोनों भौचों के बीच कुछ ऊपर का स्थान । = ज्ञान देने वाला | विसन रूप = विष्णु रूप = भर and therefore मस्त. भरमस्ता - ( If भर is adj. ) (If भर = ( 1 ) full of resources; ( 2 ) ( If भर as youn ) भार से मस्त resources or of youth. गोल गुण्डाला चकर उजाला - - full of youth. भार either of Enveloped by circles and shining with wheels. Adjective of शिव. X-O The pearls are ब्रह्मा, the stars यही रूप तीनों का हुआ are विष्णु and the circles are शङ्कर. -- आगे चल सच्चा साई cf. Kannad : Go beyond ब्रह्मा; विष्णु and महेश. — 68 भरमना = (१) भ्रमः (२) भ्रमण । 13 अहदु अहदु आणि होगुत्तदे. ": देस = देश वाले लोग | ( जहल्लक्षणा ). cf. Sk. ' गंगायां घोषः। ' माता = मतवाला, मत्त, उन्मत्त । दमकाहीँ ( Impersonal construction like it rains, it pours) दमक उठती है, चमक उठती है । पागे = == पाके, पक्व, ( अमृत ) रस भरे । ताल = Here, मंजीरा Or झाँझ | ef. Marathi ' टाळ '. दमामा = नगाड़ा । [ ४०९ ]Padas 12-15 ] पायल = नूपुर, पाजेव । परसे = Ascent (१) स्पर्श कर, छूकर, ( २ ) परसने से, स्पर्श करने से । 14 घोर ( From Sk. घुर ) = गाढ़ा, विकराल | 59 भुनी ( From भुनना, अकर्मक रूप of भूनना ) = जल गयी । भूनना ( From Sk. भर्जन ) - to burn; to frs; to boil. घूमना ( From Sk. घूर्णन ) = चारों ओर फिरना । to be absorbed. सनी From सनना = लीन होना - -10 - रोम रोम आनन्द उपज करि आलस सहज भनी When आनन्द entered. आलस went away and vice versa. cf. Eipedocles : Hatred and Love. भनी - From भनना ( From Sk. भंजन. cf. धनुष भंग and दुख भंजन; Also भांग काढणें Marathi ). दुविधा विपति = द्वैत रूपी विपत्ति, द्विधा । Also आध्यात्मिक aud आधिभौतिक, but not आधिदैविक । ef Kabir : 'दिल की दुविधा जाहि '. पाँच जनी - organs. Five elements; Five motor or sense चरन ही दासा - ' ef. 'सवद निरन्तर से मन लागा' | Also ते (उपसर्गाः) प्राग्धातोः । परेऽपि । व्यवहिताश्च । सुकदेव Guru of चरणदास ? - = - सिखर अनी नोकदार चोटी चरम सीमा pointed peak. cf. Maharaja's Pada : अन्निरो । गुरुचिन कीलु मेलोन्नरो । 15 Summit; "कोल कोल = अन्तःपुर में प्रवेश करने वाला; अन्तर में प्रवेश करने वाला; पहुँचा हुआ । महरम ऐसा देस हमारा दस हमारा | - e. g. जहँ नौवत वाजे, बिजली चमके • ऐसा किताब - (cf. किताब इलाही, किताब आसमानी mealu कुरान ) Kabir uses this word in the sense of कुरान. [ ४१० ]60 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I Ch. V किंगरी ( From Sk. किन्नरी) = छोटी सारंगी - Small fiddle. cf. Kannada 'पिटिल ' । चीन - From Sk. वीणा. Contrast सितार and तानपूरा. सितार - Sk. सप्त + तार, and Persian सेहतार. विना सीप जहँ मोती उपजै, विन सुर सब्द उचारा - Pearls without oystershells, words without human voice. any लजाय - पूर्वकालिक क्रिया of लजाना - Causal of लाजना. आगे अगम अपारा - Beyond there is the inscrutable infinite. अगम and अपार are expressious used to designate deity in Kabinite and Sikh theology. रहनि - Correlate of कथनी and करनी । गुरुमुख - As opposed to मनमुख | ef. भरभर पीवे, मनमुख जात निरासा । ' गुरमुखी = 6 गुरुमुख होय सो The in which the words of the Master ( नानक) are written. गगन गुफा == 16 शून्य महल, ब्रह्मरंध्र | Even the word गगन is used in the same sense of " गगन में आवाज हो रही झनिनिनि । कमल = सहस्रार | केलि = क्रीड़ा | Note :- कमल and हंस might be taken either in a mystical sense as actual presentations or in the sense of the सहस्रार and the self. विन चंद्रा उजियारी दरसे - f बिन सूरज उजियारा । ताली = (1) योगिक क्रिया में त्रिकुटी पर दृष्टि ह करना, fixity of attention, समाधि. ef. ' ऊठत बैठत कवहँ न छूटै, ऐसी तारी लागी । Also cf. Marathi ' ब्रह्मानन्दी लागली टाळी । ' ( 2 ) Beating time in music; clapping of hands. [ ४११ ]Padas 15-17 ] Ascent ( 3 ) Key to unlock the touth door. cf. 'हरिकरुणवेंवंथ कीलिकै दोरेयितु । 61 Also cf. for the sense, 'जाहु हंस पच्छिम दिसा, खिरकी खुलवावो । and Marathi, ‘नवद्वारासी घालुनि कुलुपे, दहावा उघडा केला । , अलख पुरुख जाको ध्यान धेरै - ( 1 ) If we take जाको (whose) then is to be understood as the predicate of अलख पुरुष. (2) Also, अलक्ष्य पुरुष स्वयं जिसका ध्यान धरता है । 'पहले गुरु को गाइये पुरुष निर्वाण ।' cf. .... पैदा किया अलस ( 3 ) जाको might also be corrected as जाक ( जाकर ) - After going to the अलख पुरुष. ( why should you go to the head for God as if He is nowhere else ? ) काल कराल' "मद लोभ जरे - f. Ramadas, " पापाची खण्डना झाली । जन्म यातना चुकली । ऐसी स्वये प्रचीती आली । ह्मणजे बरें । " अमी ( Colloquial for अमिय ) 17 - आसमानी ( Adj. from आस्मान ) Nectar. cf. Sk. अमृत. गगनभेदी । = उमड़ि - पूर्वकालिक क्रिया of उमड़ना = बढ़ना । वखानी - ( to rhyme with आसमानी ) for वखाना. चाँद सूरज तारागन नहि वहँ - . " न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्र- तारकम् । 99 रैन विहानी From Sk. रजनी and विभात. वांसुरी - From बाँस ( From Sk. वंश ) ररंकार - (१) रकार की ध्वनि; (२) रमरमकार की ध्वनिः (३) राम राम ध्वनि; (4) May also be connected with the verb ररना = लगातार एक ही बात कहना । [ ४१२ ]62 झिलमिलै - परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part 1 Ch. V Intermittent sparks; twinkling lights. बिनु जल वरसत पानी हो - • There is no water; yet there is a 'shower' of light. एक रत – (1) A contraction of एक रात (2) लगातार Continuously. - - दस अवतार एक रत राजै All the ten Avataras come and go in a cinemetographic manner during a single night to a Yogi as to the Creator. हरि रस - 18 अमृत रस is particularly dealt with by Hindi Saints. पीया मीराबाई - मीराबाई का जन्म सं. १५५५ है और कबीर का जन्म सं. १४५५ है । अतएव इस पद में कवीर द्वारा मीराबाई का उल्लेख विश्वसनीय नहीं प्रतीत होता । मीराबाई के स्थान में मुक्ताबाई का पाठ युक्ति संगत होगा । मोल का - ( 1 ) very valuable; (2) - - क्या मोल है ? धड़ पै सीस न होय cf. ' सीस उतारे भुइ घरे ' Kabir. Also cf. " हरिनो मारग छे शूरानो । नहिं कायरनु काम जाने । सुत.वित द्वारा सीस समरपे । ते पाये रस पीवा जोने ॥ आगे आगे' - - प्रीतम " 'पीछे – पीछे not repeated. cf. ' आगे आगे राम चलत हैं, पीछे लछमन भाई' contrast, however, पीछे पछि हरि फिरें. आगे आगे दावा जलै रे, पीछे हरिया होय - He who suffers the conflagration of fire is rewarded by the greenness of God's grace. 'प्रेम पंथ पावकनी ज्वाला । आळी पाछा मागे जोने । माहि पड्या ते महा सुख माणे । देखणारा दाझे जोने ॥ - - प्रीतम । हरिरस महँगा सा पिये धड़ पै सीस न होय - Here, the अलंकार is विभावना. [ ४१३ ]Padas 17-21 ] Ascent 19 63 वावरे ( . ) - Vocative of बावरा ( .). contrast Marathi बावरी (1.), वावरा (1.). ध्रुव पिया = ध्रुव ने पिया ( Hindi ). कासा ( From Sk. काँसे का प्याला । काँस्य ) 1 i Note : - मनमुख' and ' निगुरा' are two different readings of which मनमुख' rhymes with 'गुरुमुख, and ' निगुरा' with ' निरासा । ' 2. For the idea in the poem of " रामचरित जे सुनत अग्राहीं । रस विशेष जाना ते नाहीं ॥ - तुलसीदास । 20 प्राण used for प्राणी to rhyme with सुजाण. - सुकदेव - May be taken either in the nominative case like नामदेव, कवीरा etc. or in the vocative शुकदेव | रस ही रहा समाई व सः । दादू अनत न जाई - - - ef The Upanishadic dictum, 'रसो Dadu suggests by व्यञ्जना that he himself is merged in that and therefore he cannot go अन्यत्र. 21 दलाली - Brokerage, Commission. कलाली - शराब बेचने वाली स्त्री - A liquor woman. लाहान ( From लाक्षा ) - Sealed pot. = कसे ( From Sk. कप ) (Here it means निकला हुआ अर्क; सार - Essence the bits of that substance whose essence is to be extracted.) भाटी = Sk. भ्राष्ट्र् ( From भ्राज ) = भट्ट ( Prakrita ) भट्टी ( Hindi ). [ ४१४ ]61 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I Ch. V पुरई = पूर ली । अगिनि = अग्नि (f.) like ध्यान (f.) below. cf. आत्मा । (इकारान्त and आकारान्त nouns are generally f. in Hindi. ) परजारी = (१) प्रज्वलित किया; ( २ ) के ऊपर जलाया । मूँदे = मँडने से - By having shut up, imprisioned or throttled ( मदन ). मूँदे मदन सहज धुनि उपजी - When मदन is throttled, then the Anahata Nada rises up. It is custo- mary to kill a goat for the sake of ' शान्ति ' even at the time of extracting cane juice. पोतनहारी - The purificatory pipe or the distilling pipe. निकसना = निकलना - To ooze out or extract. मदिरावल ( Instrumental ) = मदिरावलि से - By the continuous streak of liquor. छाका = तृप्त हुआ; मस्त हुआ । f. " बाकी रही न छाक । वास = ( १ ) इस प्रकार का रहना; ( २ ) आसव | ग्यान गुरूले वाँका = " ( १ ) जो गुरु से ज्ञान लेता है, वही बाँका हो सकता है । ( २ ) कोई बाँका ही गुरु से ज्ञान ले सकता है । Note:The conception of spiritual wine is to be particularly met with in Persian Mystics. 22 Note: The construction of this poem is in the third person, but the meaning is in the first person referring to Kabir himself. दरस = ( १ ) दर्शन के लिये : बावला - From Sk. वातुल. ( २ ) दर्शन से । अलमस्त - बिलकुल मस्त ; नशे में चूर । अस्मत - Honour. . ' औरतों की अस्मत लूट ली। महबूब (१) प्रेम का पात्र – Beloved ; ( २ ) God. = [ ४१५ ]Padas 21-21 ] Ascent 65 पियत पियाला प्रेम का सुधरे सब साथी - He drinks and others improve . ( असंगति - अलङ्कार ). f. "अहो खलभुजङ्गस्य विचित्रोऽयं वधक्रमः । एकस्य दशति श्रोत्रमन्यः प्राणैर्विमुच्यते ॥ " बंधन - (m.) Hindi ; ( . ) Marathi and Sk. तंत्र - ( From Hindi; तनना, Sk. तनु ) = डेरा | पाक ( Persian ) पवित्र, शुद्ध | = of तं पाकेन मनसा । — ऋग्वेद | - तवाही ( Abs. noun from तवाह Adj. ) = चरवादी । 23 बिछुड़े - Pl. of विलड़ा, Past passive participle of बिछोड़ना from Sk. विच्छेद. COOMA दर व दर = द्वार द्वार Door to door. ' भटकते फिरना ' is an idiom. इंतजारी = प्रतीक्षा | ( Derivatively connected words are इन्तजाम, इन्तक़ाल, इन्तहा. ) हमारा यार है हम में, हमन को इन्तजारी क्या - (१) हमारा यार सदा हम में है, इसलिये हमको उसकी प्रतीक्षा की आवश्यकता नहीं । ( २ ) हमारा यार हममें है, इसलिये हमको किसी की प्रतीक्षा की आवश्यकता नहीं । खुलक ( Colloquial of Arabian खुल्क ) = दुनिया ईश्वर की रची हुई सृष्टि | सर पटकना (Idiom ) राँचा ( From राँचना = बेकरारी बेचैनी | दुई ( From दो ) हनी ' । बोझ भारी 13 = = परेशान होना, उद्विग्न होना । = अनुरक्त होना ) = अनुरक्त । द्वैतभाव – Duality of 'दुविधा विपति - Here, द्वैत का भारी बोझ. हलकी थी जब चढ़ी तराजू - of less weight. 24 - The pan rose because it was 9 [ ४१६ ]66 पूरी = सम - परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I Ch. V of equal weight. - पूरी भई तब क्यों तोले - Elation es. Equanimity. सुरत कलारी भइ मतवारी, मदवा पी गइ विन तोले When concentration ' became endowed with God- vision, it became impossible to put a stop to its mad activity. ताल तलैया ताल. - Lakes and tanks. diminutive of "" डोलना - To wander; ( In Marathi ) to nod. cf. "डोल डोल क पनघट आये, गगरि गिरत मोरि अरी सहेली || तिल ओल = तिल की आड़, तिल की ओट, तिल के पछि | f. The maxim : तिल ओले पहाड़ - Behind the sesamum there is a mountain. साहब मिल गये तिल ओले Compare : 1. " तिळा एवढे बांधुनि घर । आंत राहे विश्वंभर । " 2. Leibnitz's monadology. 3. " 4. बूँद में सागर लहराता है । " The smallest cranny of the universe is filled with God' -Carlyle. ' 5. God hangs the greatest weight upon the smallest peg '. रमैया कि दुलहिन = माया 25 -Bacon. लूटल ( भोजपुरी present tense लूट + ल ) Contrast Marathi Past tense. नागपुर = रसातल । परी पिछार = पीछे पड़ी। पीछे पड़ना ( Idiom ) - ६ - लूटती है । To chase or pursue from behind. Contrast Kannada idiom : (१) महाराजरू निन्न वेन्न मेले इद्दारे ' (२) ननु मुंद होगु नानु हिंदे वरुत्तेने from behind. - to follow and support [ ४१७ ]Padas 24-26] नारद मुनि के परी पिछार नारद. - Ascent 67 Sixty children were born to मिंगी करि डारी = मींज डाला, मर्दन कर डाला । शृंगी की मिंगी करि डारी - ऋष्यशृंग had to marry शांता, the adopted daughter of दशरथ. पारासर के उदर विहार- उदर विहार is to be taken in a metaphorical sense पराशर brought shame upon himself by falling in love with मत्स्यगन्धा who emitted the smell of a fish. From the union व्यास was born. कनफेंका = ली हां May be ( १ ) कान फूँकने वाला, दीक्षा देने वाला, गुरु । ( Active sense ) ( २ ) जिसने दीक्षा ( Passive sense); ( 3 ) A sect. चिकासी - (1) Name of a sect; ( 2 ) connected with चिदाकाशी.; lives in Kashi and gives life to Kashi; (4) शिष्य । If so, कनफ्रँका may be taken to mean a Guru and the meaning would be both the 'master' and ' disciple' were plundered. करत विचार - - (3) One who As for example, in the process of hold- ing the beard. गहि • From Sk. ग्रहण. 35 ठगनी - ( f. of ठग ) cf. Marathi " ठकडी वायको आली । Note : For the idea in the line; ' हम तो बचिगे साहब दया से ' cf. 66 - एक न भूला दोइ न भूला, भूला सत्र संसार । एक न भूला दास कवीरा, जाके राम अधार ॥ 1 20 समाधि ( / ) - Hence भली, जागी and चली. Marathi agrees with Hindi here and both differ from Sk. where it is m. सुमिरन (m.) Contrast Marathi and Sk. ( 1 ) . [ ४१८ ]68 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I Chap. V मूँदना and रूंधना 1 Both mean 'to close' but are usually used respectively with the eye and the car. खुले नैन पहिचानों हँसि हँसि ct. The story of Baba and the carpenter. निहारों = देखता हूँ । ef. Marathi ' न्याहार देता आकाशी । सवद निरन्तर से - For the interposition of निरंतर bet- ween शब्द and से, ef. "तं पातया प्रथम मास पपात पश्चात्ं । सबद निरंतर से मन लागा मलिन वासना त्यागी तारी - Contempla- tion of eternal sound enables the mind to get rid of foul desires. == ताड़ी ( From Sk. त्राटक ) cf. ' दसवें द्वारे तारी लागी । उन्मनि रहनी ous. परगट करि गाई - Ecstatic life; life in the super consci- Grammatically प्रकट कर के गाया है but in efficet गाकर प्रकट किया है । 66 Note:- 1. Compare for the whole poem, आत्मा त्वं गिरिजा मतिः सहचराः प्राणाः शरीरं गृहम् । पूजा ते विषयोपभोग रचना, निद्रा समाधिस्थितिः ॥ संचार पदयोः प्रदक्षिणविधिः स्तोत्राणि सर्वा गिरो । यद्यत्कर्म करोमि तत्तदखिलं शम्भो तत्राराधनम् ॥ - शंकराचार्य and " एवं तो वोल ते स्तवन । तो देखे तें दर्शन । अद्वया मज गमन । तो चाले तचि ॥ तो करी तेतुली पूजा । तो कल्पी तो जप माझा । तो निजे तो चि कपिध्वजा । समाधी माझी ॥ ज्ञानेश्वरी अ. १८ 2. Iu asessing the real nature of Sama- dhi we must beware of the philosophy of an idler. cf. Spinoza on God and dog. [ ४१९ ]Padas 26-27 ] Ascent गुरु, महात्मा । परि - औलिया ( pl of वली ) = 27 पहुँचा हुआ सिद्ध, मालिक | 69 59 निशान - In Hindi primarily चिन्ह, then लक्ष्य Or पताका, In Marathi it is used in the latter sense. ef तुकाराम, पैल दिसे निशाण विठोबाचें । पांडुरंग भेटे भरंवशाने । 66 ef. Also the Kaunad maxim : कुरुहु कंडरे मरळि भवक्के वरलारी । " गुङ्ग - cf. महात्मा गान्धी का मौन व्रत । घर = मकान ( viz. of पाँच तत्व ). ततुत्वं ( 'तत्त्वम् ' ) - - = वह तुम हो' यह महावाक्य | कला – Here, 1 art; 2. अंश 01 अङ्ग. cf. ' कविरा देखा एक अंग महिमा कही न जाय ।' Elsewhere it also means तेज or प्रभा. cf. ' नादविन्दुकलातीत विष्णवे प्रभविष्णवे । ' · ( १ ) रजोगुण ; लाल शून्य ( २ ) स्वप्न । सफेद शून्य = ( १ ) सत्वगुण ; ( १ ) तमोगुण ( २ ) जागृति । ( २ ) सुपुप्ति । काला शून्य = चौथा शून्य ( नीला शून्य ) तुर्यावस्था । = (१) निस्त्रैगुण्य; (२) उन्माने or साई जगाया - cf. Note on अलख जगाया in V. 30. उस से समझ लिया = उस से ज्ञान लिया । Another reading उसको चिन्हा | ) उस समझ लिया बन्दा खुदा = सेवक सेव्य, गुलाम मालिक, भक्त और देव | वेनाम का नाम होकर – The two names became one. It may also mean the Nameless assumed a name but this is not suitable in the present context. रहटाना = रहट के सदृश निसर्गगति से जाना । रहटाना राहा = घूमना स्थगित हुआ; whirl of existence ceased. आवागमन छुटा - The Note : मौला is a title but it may mean also [ ४२० ]70 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I Ch. V स्वामी Or ईश्वर. As, however, there is no indication of the name of the poet at the end of the poem, माला might be taken to stand for the name of the poet himself. मुरशिद = (१) उत्तम और शुभ वातें बताने वाला; (२) अध्यात्म का उपदेश करने वाला; (३) गुरु । वाहिद जान सो पाई - ( वाहिद 11 = एक, अकेला - The one viz. God.) cf. Flight of the alone to the alone. Also 'एकमेवाद्वितीयं ब्रह्म । 28 संपुटों ( pl. of संपुट ) = कोशों - Buds within buds (the innermost recess being hollow in which the bee is imprisoned ). उड़ानें चाहता है - ( उड़ानें pl. of उड़ान) = है । जी भरकर = मनचाहा, मनमाना, यथेष्ट । उड़ानें भरना चाहता अस्थिपंजर बस गया है - cf Vedic ' अस्थन्वन्तं यदनस्था विभति ।' Also cf. ' अस्थिचर्ममय देह मम । भूम ( From भूमन् ) - The highest bliss as conceived in the Upanishads. कला, विन्दु and नाद may be taken as Light, Form aud sound respectively. आधार - cf. ' दम अधार रजु सत्य सुबानी । आरोह Includes अवरोह, just as - - woman -- तुलसीदास. man includes सम That equanimous situation ( of समाहारः स्वरितः as opposed to उदात्त and अनुदात्त ) in singing when the end seems to be reached and a vacuum created as between the singer. the drum, the musical instrument and the audience. ( सम is really a plenum as opposed खाली which is a vacuum. The His positive, independent [ ४२१ ]Padas 27-29 ] Ascent and infinite. in this sense is really the Vedantic समाधि while खाली is Buddhistic निर्वाण 01 शून्य ). सम might refer to कला, विन्दु and नाद, but particularly to नाद. विमल गा उठी - - • Spotless and unattached. Has burst into a song. - स्वयं प्रतिमा वन पुजारी इस जगत में पूज रहा है । - cf. तदा द्रष्टुः स्वरूपेऽवस्थानम् । -- 66 पतंजलि | आपुली पूजा आपण करावी । ही जंव ठाई Also cf. राहाटी नाहीं । ...... त्याहुनी अज्ञान बरा दिसे ॥ " - एकनाथ | मौन होकर कह रहा है - ef Eloquent silence. गुरोस्तु मौनं व्याख्यानम् । " शंकराचार्य । - Lotuses, Also 61 पद्मशतदल - पद्म + शतदल 01 पद्मशत + दल with hundreds of petals in the shape of disciples. दादुर =3 दर्दुर ( Our friend, the frog . ) गंध दादुर को न आई - The frog wants the moisture of mud and not the fragrance of a flower. सम्पत्ति - cf. " सम्पद्याविर्भावः स्वन शब्दात् " - बादरायण । परमार्थ पथ पर - Note the name of the book, सोपान '. प्रतीकों तक - Down to the images. 66 ci. अवघे विश्व ब्रह्म । रिता नाहीं ठाव । मूर्ती तोचि देव | कैसा नव्हे इसका - For near and उसका for distant. cf. इदम् and अद: in Sk. 29 - परमार्थ तुकाराम | नावल - ( All the verb formations that end in ल in this Pada are present tense forms eg. पौल, छुटल, भइल etc. ) = नात्रता है, झुलाता है । [ ४२२ ]72 मनवा = जीवात्मा । परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I ch. v विन डोरी - It is a miraculous cradle which has no props to support and no ropes to bind. मंगल - Auspicious occasion or song eg. जानकी मंगल and पार्वती मंगल. मंगलाचार = मंगलाचरण | Initiation of an auspicious occasion. अनुभौ मंगलचार - Initiation of the auspicious occa- sion of God-realization. प्रेम पदारथ निनार = प्रेम विषय आत्मा । cf. ' आत्मा is प्रेष्ट', the highest object of love in in the Upanishads. 13 6 अलग, जुड़ा । cf. अस्मात् शरीरात् समुत्थाय खेन रूपेण अभिनिष्पद्यते । Also, होर होम्मि वेळागे गुरुसिद्ध ताने आगि । 6 23 दास गुलाल मिलो है यार = (१) दास गुलाल को यार मिल गया । (२) दास गुलाल यार को मिल गया । 30 दरकार = अपेक्षा ; जरूरत | अमल = अधिकार : प्रभाव । तीनों ऊपर = तुर्यावस्था में । धूनी = साधुओं के तापने की आग । उलटी तुरिया - तुर्या and उन्मनि are obverse and reverse sides of the same coin. अलख जगाना = परमात्मा को जगाना | The idea is quixo- tic if ч be regarded as an objective entity but subjectively it may pass if we mean making God rise within our consciousness. कलख = कल्मप, किल्विष, पाप, मैल | गोता खाना = डुब्बी खाना, धोखे में आना । [ ४२३ ]Padas 29-32 ] Ascent 31 जोबे (Potential ) = जलावे | 73 बावन कांचन द्वीप = (१) वाचन कसौटी के खरे सोने का दीप । cr. श्री निवरगी महाराज on the burning of maunds of camphor and the seeing of God. (२) वावन कांचन दीप | रोमै = ( Locative ) = रोम में, रोये में । cf. Kannada, ' रोमरोमके कोटिलिंग उदरिसिद | होमना = हवन करना । - Note: Compare Tukaram for a like and yet complementary idea :- " आतां कासयानें पूजा । करूं केशीराजा । हाचि सन्देह माझा । फेडि आतां ॥ गंधाचा सुगंध । पुष्पाचा परिमल । तेथे मी दुर्बल | काय वाहू ॥ गातां तो ओंकार | टाळी नादेश्वर । नाचावया थार । नाहीं कोठें ॥ तुका ह्मणे हरी । अव तुझें नाम । धूप दीप राम | कृष्ण हरी !! " 32 पावन = ( १ ) पवित्र करने वाला; ( २ ) Also, पवित्र । अघमोचन मेरा - Ironical. जो हम पाप करत नहि भूधर - cf. Umadi Maharaj : "ई शरीरके पातक हत्तिल्ल । " and contrast the words of | Christ on a sinless man as well as the follow- ing verse : 'पापोऽहं पापकर्माहिं पापात्मा पापसम्भवः । त्राहि मां कृपया देव सर्वपापहरो हर ॥ ' = पखारे परिहरिहा प्रक्षालन करे । = परिहार करोगे । 10 [ ४२४ ]74 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part I Ch. v 33 कहिये की = कथनीय, श्रेय की । कहूँ रे जो कहिये की होइ - (१) मैं तो श्रेय की बात ही कह रहा हूँ; ( २ ) अगर कथनीय बात हो तब तो कहूँ ? The first seems preferable according to the context. ना कोइ जानै ना कोई मानै - " cf. ऊर्ध्वबाहुर्विरोम्येषः न च कश्चिच्छ्रणोति माम् । धर्मादर्थश्च कामश्च स धर्मः किं न सेव्यते ॥" बालना = बिगाड़ना । लोभ के घाले अपनपौ = अपने को अपनापन = (२) सुध, होश । गँचार भौजल = = ग्रामीण, देहाती । = — व्यास महाभारत । लोभोपहत । B. G. (१) आत्मभाव, आत्मस्वरूपः 1. The ocean of life; 2. Another meaning suggested is pl. of भुजायें. ( भुजा का अपभ्रंश भोज + पूर्वी भाषा में बहुवचन के लिये प्रयुक्त 'ल' ) । भोजल अधपर थाकि रहे हैं बड़े बहुत अपार - Many have been stranded in mid-ocean and many drowned. = दया करके | ( May be taken with आज्ञा दई or with काहूँ कूँ समुझाइ The first seems to be better. ) दया करि हान्यो = हार गया । / मैं तड़प तड़प कर हार गया, सुखसागर मध्य नहाने को । "" Note:-cf. for the whole poem, 66 वचनाचा अनुभव हाती । बोलविती देव मज ॥ परि हे न कळे अभाविका । जड लोका जीवासी ॥ अश्रुत ह प्रासादिक । कृपाभीक स्वामीची ॥ तुका म्हणे वरावरी । जातो जरी सांगत ॥ 34 — तुकाराम | अजय जड़ी - - Miraculous root or herb ( viz. 'नामस्मरण' ) बंगला viz. मन or अन्तःकरण. [ ४२५ ]Padas 33-34] गुप्त घरी - Ascent 75 This shows the care with which Kabir hid the secret of his Master inside his mind. Gradded पाँचों नाग पंच प्राण | पचीसों नागिन = पचीस तत्त्व 2. पंच ज्ञानेद्रियाँ + पंच कर्मेन्द्रिया + पंच तन्मात्रा + पंच महाभूत + मन + बुद्धि or महत् + अहंकार + प्रकृति और पुरुष । इन तत्वों में पुरुष का समावेश है । औरों की तरह पचीसवां तत्व 'पुरुष' नहीं मरता । तुरत कारे ने 6 = तुरंत । ef Sk. तूर्णम् । = काल रूपी कालिया ने serpent. - (1) Death; (2) Black Note : - In the Radhasoami Nirguna school, काल ' is contrasted with दयाल. काल - Death; दयाल - God. डरी ( ' डरी ' is used to rhyme with भरी, धरी, मरी etc. or on account of मृत्यु being f . ) = डरा, डर गया । [ ४२६ ] [ ४२७ ]परमार्थसोपान - टिप्पणी PART TWO DOHAS [ ४२८ ]78 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part II Ch. I कूच = १. प्रस्थान जाम = तीन घंटे । Note : - 1. परमार्थ सो पान - टिप्पणी I CHAPTER 1 march; मृत्यु death. - Rahim exhorts us in this Doha in stoic fashion to regard philosophy as the contempla- tion of death. 2. In the Bhagwata tells us how his success in the spiritual life was due to the constant contemplation on Death as a sword hanging over- head. देखते = 2 १. देखकर ; २. देखते ही । कोपलियाँ = कोमल पल्लव | घावलियाँ ( Vooative ) = वावलियो - Q crazy fools, simpletous. =3 सैंया सिरजिया साँई, स्वामी । == nature. उत्पन्न किया एक आवत एक जात created, made a law of Nothing abides. All things change ( Heracleitus ). - 3 जीवन की कलिका The bud of human life. खिली न खिली ( Past used here for Future ) या नहीं खिलेगी । = खिलेगी [ ४२९ ]Dohas 1-5 ] कलि काल = कलि युग । - Incentives עלי Note :- कलियुग Personalised ( = कलिपुरुष ) as in the story of Parikshita's attempt to kill him. In fact Parikshita could not kill him as the д had युग come to settle. झिलना - To be endured; झेलना = To endure. Note: 1. The question of - moving at all to utter the name of God at the time of death is a very important point in the physiology of death. 2. For the entire sentiment in the सवैया, ef. the pathetic words, क्या कल आज की तरह प्रभात होगा ? Note :- कच्चे में गदरे = 4 This Doha is पहेली - A riddle. कच्ची हालत में; (In childhood ). गदराने पर, अधपकी हालत में आने पर । = मिठाय - From मिठाना = मीठा लगना । फल (m.) - Contrast Marathi and Sk. ( n. ) कडुवाय - From कड़वाना पाकि गए = पक जाने पर । == कड़वा लगना । - A man who Note :- wanted to take Sanyas was asked by his teacher, "Are you hated by your family ? If so, then alone take Sanyas. 99 5 कहँ जाये = कहाँ गर्भ में आया ? - Where were you born ( first ) ! = ऊपने ( Past tense } ( पृथ्वी पर ) उत्पन्न हुआ । बिराजै राज सो = राज से विराजमान हुआ; वैभव से जीवन व्यतीत किया । Note :- Another reading is भाग सौ = भाग्य से । [ ४३० ]80 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part II Ch. Ii कौन खाड़ में हाड़ - It refers to the throwing of dead bodies in creaks or rivers in northern India. 6 हाड़ (12) - हड्डी (1.) (m.) पजरता, From Sk. प्रज्वलन = प्रकर्षेण ज्वलन | Note :-- 1. Compare the famous popular song of Kabir : 66 इस तन धन की कौन बड़ाई । देखत नैनन, मटी मिलाई ।। १ ।। अपने खातिर महल बनाया । आपहि जाकर जङ्गल सोया ॥ २ ॥ हाड़ जलै जैसी लकड़ी की मोली । बाल जलै जैसी घास की पोली ॥ ३ ॥ कहत कबीरा सुन मेरे गुनिया । आप मेरे पीछे डुब गई दुनिया ॥ ४ ॥ Is Kabir a sad or weeping philosopher ? ( दिया कवीरा रोय । ) 2. Compare Tukaramn also, 66 एकमेकांची पहातसा दहने । सावध त्या गुणें कां रे न व्हा ॥ II CHAPTER 1 डाल - From डालना = फेंक देना, छोड़ देना । ( Eisewhere डालना is also used in the sense of रखना. ) Note :-- 1. It is difficult to secure both spiri- tual and material good. 2. It is difficult to combine the historical and philosophical methods. [ ४३१ ]Dohas 5-5] Moral preperation 81 2 Note :- The same drop of water can become a pearl in the सीप ( सत्व गुण ), red colour in कदली ( रजोगुण ) and a drop of poision in the serpents' mouth ( तमोगुण ) lustead of the red cclour in the कदली we can also speak of वंशलोचन in bamboo. दीन - Poetical for देगी ( Future tense ) Note : - For the idea in the Doha, compare the following verse from Bhartri Hari's Nitishataka, " संतप्तायसि संस्थितस्य पयसा नामापि न ज्ञायते । 66 मुक्ताकारतया तदेव नलिनीपत्रस्थितं राजते ॥ स्वात्यां सागरशुक्तिमध्यपतितं तन्मौक्तिकं जायते । प्रायेणाधममध्यमोत्तमगुणः संसर्गतो जायते ॥ An illustration of the way in which the same cause can produce different effects. चंदन = 3 १. चंदन की : २. चंदन के भीतर | Corresponding by the two meanings would be : १. चंदन को विप नहीं व्यापता; २. चंदन के भीतर विप नहीं घुसता । The latter is preferable. 4 गलकट्टन - pl. of गलकट्टा - Throat cutter or cut throat. The word गलकट्टा reminds one of कलकत्ता. It may be noted that the Doha came to hand on the veryday on which Calcutta massacre took place, 17th August, 1946. उदास करना = दुखी होना । 5 मंजीर १. घुंघरू, नूपुर २. Elsewhere it also means वजाने के लिये काँसे को छोटी कटोरियों की जोड़ी । बिसवा - Poetical for वेश्या । of Sk., 'विश्वयोषिता'. 11 [ ४३२ ]89 इनको b ... इनको परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part II Ch. II 12 सव उपस्थित लोगों को । Vote:-- 1. For the idea in the Doha campare Subhashit ', ' धिक् तान् धिक् तान् धिगेतान् कथयति नितरां कीर्तनस्थो मृदङ्गः । 2. Fine arts such as music, dancing, painting, poetry etc. have both a moral as well as an immoral aspect. It all depends upon the attitudes with which these fine arts are practised and received. All the ' Rasas' and ' Bhavas' could be exhibited in these fine arts : heroism, affection, devotion. humour, pathos, terror, wonder and tranquility could all be exhibited as well as eroticism. बूझना - From Sk. बुध. Vote : 6 दोहे का सार यह है कि गानविद्या का एकमेव ध्येय ईश्वर प्राप्ति होना चाहिये । ci. The end of all art is for the glorification of God. ' Also. Music without mysticism is a danger.” 7 Note: 1. Another version of the Doha is : - ऋतु वसंत याचक भया, हरखि दिया द्रुम पात । तानें नव पल्लव भया, दिया दूर नहिं जात ।। " 2 In the case of some trees, old leaves fall down first and then the new leaves spring c. g. Neem. So ऋतु वसंत is not generous, it first receives and then gives. In Neem the flowers come after new foliage is completed. In महुआ, flowery buds begin to appear aud the old foliage begins to drop down. [ ४३३ ]Dohas 5-10] 66 Moral preperation 3 For the idea in the Doha, ef. राम नाम के कारन, सव धन डाला खोय । मूरख जान गिर गया, दिन दिन दूना होय ॥ 8 83 सहज - There may be an indirect reference to 'सहजसमाधि '. खींचातानि = खींचा खींची, संघर्षण । - | Note: For the idea in the Doha, compare the words of a master to his disciple when he brought him water preventing others from filling their pitchers, “इदु नीरु अल्ल हळहळ तुंवि गोंडु वंदिरुत्ती. ' 9 करे— Normally present tense. Here in the first liuc = करो; in the second line करोगे । मरन करे = = मरण कर देगा ( ' कर तल कर करना' is the subject.) Note: - For the idea in the Doha, cf. The story of the Swami of Kannur. 66 निन्न के याचागल होंगे ये मेले इरबेकपा. "" 10 - Note : — This is the remonstration of Tulsidas' wife to her husband. If we substitute मम ', it becomes a general proposition. अस्थिचर्ममय = हड्डियों और चमड़े का बना हुआ । यह ' for देह ( / ) and शरीर (m.) in Hindi. Contrast Marathi • and Sk. where is m. and is n. Some- times even the word देही is substituted for देह in Hindi. ef. या देही को गर्व न कीजे'. होति - Conditional past tense.. [ ४३४ ]84 Note :- परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part II Ch. II For the idea in Doha compare the following poem which describes how the remon- stration of his wife became an inspiration to Tulsidas' spiritual life. $6 भज मन तलसी राम कहो रे । साँझ भई दिन गयो भवन की । लै सोटा ससुराल चलो रे । जमुना जी अति विषम वहत है: मुरदा जात वहो रे । नाव समझकर बैठे तुलसी, मुर्दा पर तो पार गयो रे । जमना पार गयो जब तुलसी, मारग घर का नहीं मिलो र । रं खिरकिन पर सर्प टंग रह्यो, ताहि पकरि के भवन गयो रे । जितना हेतु कियो तुम हम से उतना हरि से हेत करो रे । चल जात्यो बैकुंठ धाम को, जँह ठाकुर दरवार लगो रे । तुम तो हो मेरी धर्म की माता, हमको ज्ञान दियो रे । जात अहाँ प्रभु भजन करन कूँ, अब तिरिया तेरी सेज न चढ़ो रे । तुलसीदास भजो भगवाना, हरि से रंग मिलो रे । 11 धाय = धाकर from धाना - to run. cf. Marathi धांवणें । राम-प्रेम-पुर छाय - 12 Thatching the city of God. The व्यञ्जना is in the contrast between पुर and गृह. Thatch the city of God for devotees of God and dwell therein. For गृह cf. the Kanarese verse, 'आकाशदोळगोंड आलयवायितु ।' and for पुर ef. Angus - tine's ' City of God. 13 - To shine = लुक ( From लोक लुकाठी (लुक + काष्ठ ) Flaming stick. लोह + काष्ठ | ) जो घर फूंके आपना 16 = आग की लपट या ज्वाला । जलती दहकती लकड़ी, जलती मशाल (The word is not derived from 11 ef. The English expression : Burning the boats. ' [ ४३५ ]Dohas 10-15] Moral Preperation वाम जीना - 14 85 ( फ़ारसी ) - (१) अटारी; (२) ऊपर की मंजिल का कमरा God is the terrace of existence. cf. कीर्तिः पृष्ठं गिरेरिव (तैत्तरीय उप . ) । - सीढ़ी ; a staircase to the terrace of God. जी - ( Contracted form of जीव ) मनः दिल | For the idea in the Doha, ef. “ सीस उतारै भुइ धरै दावा Claim; suit. - अनलहक - I am nothing but God. अन Not. - अल That ( for emphasis. ) JA - - कवीर. " हक़ = स्वत्व, अधिकार - Truth = दुनियाँ - आलम = मन्सुर = वीर । Reality God. = World, Universe. cf. आलंमगर. विजयी; जिसको ईश्वर की सहायता मिली हो; मन का 15 कहावन ( Noun from कहना ) ( connd. कहावत - = कहलाना । कहा जाना, proverh; pity maxim.) चकनाचूर (चक = भरपूर पूरा का पूरा + चूर - Powder; ना intervenes to express completeness ) = टूट या फूट कर टुकड़े टुकड़े हो जाना । चकनाचूर is both Adject- ive and Noun, but often used as Adjective in Hindi and as noun in Marathi. ) - Note: For the idea in the Doha, cf. "Those who stand high, have many blasts to shake them and if they fall they shatter themselves to pieces." -Shakespeare. [ ४३६ ]86 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part II Chap. III III CHAPTER 1 पोहता (for पोस्ता 01 पोस्त ) = वह पौधा जिससे अफीम निकलती हृ । कुदरती (Adjective from कुदरत ) = प्रकृति, देव, इश्वरेच्छा । The English equivalents would be : Nature ; Fate; God's will. लाल - ( 1 ) Red ; (2) भक्ति रंग से रंजित । ef. Doba from Kabir : 6 लाली मेरे लाल की जित देखों तित लाल । लाली देखन मैं गई, मैं भी हो गई लाल ॥ Note :- - " The plants generally give white flowers, each plant one. They are equal in height. to अरहर plants. Rarely one among them yields a red flower. The son of God was only one. cf. B. C. ' मनुष्याणां सहस्रेषु लहडे - pl. of लैहड़ा = 2 कश्चिन्मां वेत्ति तत्त्वतः ॥ यूथ OF झुण्ड ( m. in Hindi but f. in Marathi. ef. Kannada : 'हिंडु . ' ) वोरियाँ - of वोरी - small bag, eg. सिमेंट की बारी । Contrast वोरा - Large bag, e. g. गेहूँ का वोरा । जमात- समूह, जत्था । Note: For the idea in the Doha, ef. - शैले शैले न माणिक्यं, मौक्तिकं न गजे गजे । साधवो नहिं सर्वत्र, चन्दनं न वने वन ॥ 3. " समाय = व्यापना; घुसना ; having entered ; having pervaded. मेहदी की पात में लाली - Compare, " रंग लाती है हिना पत्थर पे घिस जाने के वाद । अक्ल आती है बशर को ठोकरें खाने के बाद । " [ ४३७ ]Dohas 1-4] The Relation of God 87 15 लखी न जाय = देखी न जाय । cf. “ सद्गुरु दई लखाय । कुण्डल ( सप्तमी ) दुनियाँ दृढ़न जाहि = = नाभि में । ( १ ) आदमी दुनियाँ में दृढ़ने जाता है; (२) दुनियाँ उसको बाहर ढूढ़ने जाती है । The former interpretation is better because it is more in consonance with the first line - मृग ढूंढ़े वन माँहि । Compare the आर्या from मोरोपन्त which supports the same interpretation: 'देहीच देव असतां कारे भ्रमतासि तूं असा रानीं । नांभीं सुगंध असतां कस्तूरिमृग फिरे जसा रानीं ॥ Note: – For the idea in the Doha, ef. दृढ़न मैं चला जा पहुंचा हरिद्वार । हरि मिले ना पग थके, हरि थे मेरे द्वार ॥ 66 Note: - हरि को - 4 The metre is सवैया अन्तर्जामि = अन्तर्यामी ; the inner controller. - 99 ef वृहदारण्यक - अन्तः यमयति । एष ते अन्तर्यामी अमृतः । बाहरजामि = वहिर्यामी - The outward controller. जिद ; हट प्रतिज्ञा । = पैज पाहन तें

= पाषाण से पत्थर के खंभे से । प्रगटे प्रभु पाहन तें - cf. ' है प्रहलाद की भक्ति बड़ी जिन पाहन तं परमसुर का । A theistic philosophy like thati of Tulsidas should stress the अन्तर्यामी more than the वहिर्यामी । ८/ रामानुज । Note :- अन्तर्यामी and वहिर्यामी - These two ente- gories in Tulsidas probably correspond exactly with the vedantic categories. In the great Jain philosophical poem of the 5th Century, the समाधि- शतक of पूज्यपाद, however, three categories are in- troduced—अन्तरात्मा, वहिरात्मा and परमात्मा । [ ४३८ ]88 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part II Ch. III 5 सगुनहिं अगुनहिं = सगुण निर्गुण में | बुध = पंडित, ज्ञानी । - कैसे and जैसे are used in Marathi exactly as in Hindi. जलु हिम उपल विलग नहीं जैसे - Tulsidas, in his distive- tion of ч and fa, is referring by analogy to the distinction between water and pebble, ou the one hand and on the other. cf. Ramkrishna Paramhansa - ocean water and iceberg. - As an alternative to the above, we may understand Tulsidas as referring to the unity behind the three states of water solid, liquid and gaseous. A may refer to the solid state, जल to the liquid and उपल ( मेघ cf. निरुक्त ) to gaseous state. 26 = Note In the above selection Tulsidas is introducing a सामञ्जस्य between सगुण and निर्गुण. ef. Mirabai. On the other hand his usual tenor is of a distinction between सगुण and निर्गुण - between भक्ति and माया. In सगुण philosophy, माया has no place. भक्ति cannot love माया as both are f In निर्गुण philoso- phy, माया does exist and is loved by ज्ञान (m.). चक्की - From Sk. चक्री पाटन ( pl; पाट is sing. ) - - = 6 चक्की के दोनों पत्थर । Symbolic for heaven and earth. The central iron peg in a grinding stone. Figuratively the centre of the universe अन्तर्यामिन्. ) 11 or Note: 1. The Secoud Doha which is attri- buted to Kamal is a reply to Kabir. It is also [ ४३९ ]Dohas 5-8] The Relation of God 89 attributed to Ramanand. Compare the humility in कीला कहे न कोय '. 6 2. Contrast the superiority of Kamal's reply to Kabir in the second Doha with the tradition that Kamal was a bad boy to begin with or that he led a sinful life. Kabir has been supposed to have ejaculated वूड़ा वंश कबीर का, उपजा पून कमाल', but this has also another interpretation viz. that after Kabir, Kamal was himself liberated thus putting a stop to the lineage of Kabir. i 3. The two Dohas under consideration have got only an ironic value. Kabir did really believe that God was the central, pivot of all existence. एक न भुला दोइ न भूला, भूला सब संसार । एक न भूला दास कवरा, जाके राम अधार ॥ - cf. " 7 कूता Another reading is कूकर ( Sk. कुक्कर ). Corrupt form of the word ' नाउँ 1 जेवड़ी (not ³) - God's name. 1- " = TEAT A rope made of cotton or hemp. Contrast शृंखला = जंजीर an iron chain. 8 ते == ते तुलसी == I cf. Sk. exactly. Another reading is . The pl. form shows that the Doha must have been composed by some other person to describe Tulsidas. If the Doha be attributed to the Tulsidas then must be understood as equal to . रामसहाय - Is a compound. Note:--For the idea in the Doha, cf. the follow- ing autobiographical verse from. कवितावली. 12 [ ४४० ]90 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part II Chap. III " वारे तें ललात विललात द्वार द्वार दीन, जानत हो चारि फल चार ही चनक कौ । " -- - Craving ; विललात BONY SADY Four वारे त = वाल्य से ; ललात Weeping; चारि फल = धर्मार्थकाममोक्ष; चार चनक small grams. घाट = ( १ ) 9 किसी जलाशय पर नहाने और पानी भरने का स्थान: ( २ ) चढ़ाव उतार का पहाड़ी मार्ग । ( Here even though the second meaning is not impossible, it may preferably mean the घाट on the पयखिनी at the bottom of the chitrakuta hill. ) तुलसीदास चन्दन घिसै = ( १ ) तुलसीदास चन्दन घिसते थे; ( २ ) तुलसीदास कहते हैं कि मैं चन्दन घिसता था । The first seems to be preferable. Note: - The four conceptions involved in this चन्दन affair are : - ( १ ) रघुवीर का लोगों को तिलक लगाना Like the servant of a पंडा, cf. श्रीखंड्या in Eknath's house, श्री एकनाथ सहनी माधवजी, सर्व काम है करितो । ' (२) रघुवीर का स्वयं अपने तिलक लगाना- रघुवीर put तिलक and went away. Tulsidas could not recognize him. - Tulsi - ( ३ ) रघुवीर का तुलसीदास को तिलक लगाना das stood unconsciously glaring at Ram. cf. Also the application of Bukka in Pandhari Sampradaya to the chief priest. ( ४ ) God co-operated with Tulsidas in the service of the Saints. Tulsidas prepared the sandal paste and Ram applied it on the forehead of the Saints, - 10 Note This Doha is from a collection of Kabir's Dobas made in Gujrat. [ ४४१ ]Dohas 8-13 ] The Relation of God महिना = पेशगी. 91 महीने का वेतन | Advance payment is called खसकाना ( Causal of खसकना ) गोरस = 11 = हटाना । दूध, दही, मक्खन - Everything that can be had from the cow. बसत and मिले – Though sing. in form are pl. iu meaning. ( सम्मानार्थक ) - दो काज - Both material and spiritual profit. परतछ Note: - The अलंकार in the Doha is अर्थातरन्यास. - 12 Corrupt form of Sk. प्रत्यक्ष / अचरज for आश्चर्य. साधु परतछ देव ef. तीर्थकर, himself a God. - निजरूप = आत्मरूप । प्रेम and प्रीति - प्रेम might be taken to refer to साधु and प्रीति to God ef. Ramdas, "प्रेम प्रीतीनें वांधावे. " in another context. Note :- - आकार aud निराकार ef. " जाके दरसन साहब दरसै and " " । ( आकार ) " ( निराकार ) तदा द्रष्टुः स्वरूपेऽवस्थानम् ॥ Also cf. the famous वचन of सर्वज्ञ : 66 परमना रूपदलि नेरवीयलरियदे । नरनागि बंदु वरवीव गुरुविगे । सरि यारु काणे, सर्वज्ञ ॥ आरसी ( From Sk. आदर्श ) 13 = (१) दर्पण cf. " हृदया भीतर आरसी, मुख तो देखे नाहि । " - -कवीर | [ ४४२ ]92 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part II Ch. III - (२) दाहिने हाथ के अंगूठे में स्त्रियों के पहनने का एक शीशेदार छल्ला जिसमें वे अपना मुख देख सकती है । cf. The practice, among the Lamanis, of wearing mirrorlets on their costumes. साधो ही की - Only of the Sadhu. ( साधुचाच in Marathi. ) इस ही में - Goes with both देह and आरसी. लखि लेह = देख लो । - Note : – 1 The body of the Saint is a micro- scopic mirror in which we can see God reflected. 2 This Doha goes a step ahead of the previous one. In the previous Doha the Sadhu was described as God with form; in the present Doha he is described as the Formless Itself. Note : कहा गया है । भरोसा - - 14 संभव है कि यह दोहा कवीर के किसी शिष्य द्वारा cf., the happy line from Tulsidas: एक भरोसे एक वल. ,, मगहर – The place near Gorakhpur where Kabir left his body. It was traditionally supposed that one who died at л was born as an ass in the next life. By all means then, said Kabir, let me die at T. There is no future birth for me, far less than that of an ass. cf. " हिरदै कठोर मन्या बनारसी, Also cf. " नरक न वंच्या जाइ । हरि को दास मरे जो मगहर, सेन्या सकल तिराय ।। "" जो कविरा कासी मरे, तो रामहिं कौन निहोर । [ ४४३ ]Dohas 13-4] Pilgrimage IV CHAPTER 1 सतनाम = सत्यनाम 01 सारभूत नाम । " बेवहार = व्यवहार । ( used in Shankarite sense. ) . तत का = तत्व का परमात्मा का । छाननहार - One capable of separating or sieving. 2 सराहिए - Passive of सराहनां = श्लाघना 932 सिकलीकर ( Arabic ' सैकल = तलवार आदि पर सान धरने का काम + Persian गर आदि पर सान धरने वाला । मोरचा ( From Persian मोरचाल ) करने वाला । ) = तलवार == जंग - Rust. Also used in the sense of a ditch or a place of defence from enemie's attack of मोरचा बन्दी करना. कुम्हार - From Sk, कुम्भकार. लिख - Colloquial for शिष्य. - 3 गढ़ गढ़- Absolutive form of गढ़ना ( cf. Sk. घटन ) पीट पीट कर काट छाँट कर काम को वस्तु बनाना । खोट (f. cf Sk. खोट ) = = दोष or बुराई - hence & pro- truberance. Elsewhere it also means मिलावट e. g. खोटा सोना. सहारा = आश्रय; अवलम्ब । कनफूँका 4 कान फुकने वाला, दीक्षा देने वाला । ( Not to be confounded with 'कनफटा = गोरखनाथ का अनुयायी जो कानों को फड़वाकर उसमें बिल्लौर की गोल वाली पहनता है । [ ४४४ ]94 बेहद 33 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part II Ch. IV 66 असीम | For हद aud बेहद of Pythagoras : ' Limited and unlimited' of. Also, हद हद पर सब ही गया बेहद गया न कोय । " - ठौर (म.) – From Hindi ठाँव ठौर ठिकाना and ठिकाना ठौर are alike used for greater emphasis. = 5 बलिहारी (f.) प्रेम और भक्ति से अपने को न्योछावर करना । • From Sk. न्यासावर्त. - निछावर दिया दिखाय - Another reading is दिया लखाय. Note: – 1. Is it mystically possible that instead of one presentation only, there might be two viz. those of Guru and God. 2 For the idea in the Doha, ef. the story of the quarrel between Kabir and God being taken over first to Ramananda, then to Ramananda's teacher and so on, 6 घर ( Imperative ) धरो, रखो । सबद = नामोपदेश और तिमिर = १ ) अंधकार ; मोरे मत = अनाहत । २ ) आखों से धुंधला दिखाई देना । 7 मेरे मत से | Very often in his works Tulsi- das cites his personal opinions introducing them with such expressions as, मोरे मत ', ' निज विचार अनुसार ' ( cf. below ) and 'एतो मतो हमारो '. युग युग्म - Pair - Both सगुण and निर्गुण. = निज वृते = अपने वल से । एहि भाँति - In this manner ( As sunmarised in this Doha from the preceeding चौपाई 8. ) [ ४४५ ]Dohas 4-8] Note :- Pilgrimage 95 The superiority of name to the per- sonality of Ram was established at the time of सेतुबन्ध. 8 हम = आत्म को । लखि = लखो देखो । लखिहि = लखि; देखो | There is another reading लखिहि ( infinitive ) - after seeing. "See yourself after seeing the objective world." cf. Descartes on Self-Consciousness. हमार The objective world. - हम हमार के बीच That which exists between the self and the objective world: (1) Metaphy- sically, God, cf. Ramdas 'ब्रह्म पदार्थ ऐलीकडे । अलख करें घेतां वस्तुलागी । आडवें ब्रह्म ॥ दासबोध VII, 4. ( 2 ) epistemologically, subject object relation. Unperceivable. - - अलखे का लखै This in the opinion of some critics seems to be a tirade of Tulsidas against Gora- kshaites who tried to perceive the unperceivable. On the other hand it seems also to be a tirade against Kabir himself of Kabir's Doha : 'अलख पुरुष निर्वाण है । ...वाको तो वो ही लखै - ॥ Note : As we have had occasion hitherto, in his different Padas and Dohas to study the opinious of Tulsidas on the subject of the relation between सगुण, निर्गुण, नाम and रूप, let us now summarise the salient points in the total teaching of Tulsidas on this head:- · 1. The superiority of सगुण to निर्गुण निर्गुण is comprehensible, सगुण is not. निर्गुण रूप सुलभ अति सगुण न जानहिं कोइ । " 6 [ ४४६ ]96 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part II Ch. iv 2. Yet there is a unity underlying and निर्गुण. " सगुनहिं अगुनहिं नहिं कछु भेदा उपल विलग नहिं जसे । " g जलु हिम 3. The निर्गुण, however assumes the form of सगुण. The निराकार निरञ्जन takes on a form निर्मल निराकार निर्माहा राम धरेउ तनु भूप । 4. नाम is the schematizer ( सुसाखी and दुभाखी) between ч and far. cf. Logos In another सगुण निर्गुण. way, or the mystical form is also the con- necting link between सगुण and निर्गुण. of शेष in Kanakdas' poem, 'इष्टु दिना ई वैकुठ'. 5. Thus नाम is supericr to both सगुण and निर्गुण. " मारे मत बड़ नाम दुहुँ ते । " This establishes a सामञ्जस्य not merely between सगुण and निर्गुण but veritably between Tulsidas and Kabir themselves. 6. As regards the relation of नाम to रूप' Tulsidas says that they might be regarded as attributes or उपाधिs of the same ईश: "नाम रूप दुइ ईस उपाधि । " cf. The attributes of substance in Spinoza. 7. If a question be posed about the superi- ority between नाम and रूप, Tulsidas tells us that a realizer should sit mum answering the question in his heart " को बड़ छोट कहत अपराधू । .." समुझिहाह साधू ॥ " God comes with greater force says Tulsidas to the heart of the devotee who simply meditates on the name of God without bis form सुमिरिय नाम रूप विन देखे । आवत हृदय सनेह विसेख ॥ " 8. As regards the question of meditation, uttering the name of God is enough for Tulsidas. cf. राम नाम जप नीच '. It has to be conne- cted with some concrete symbol (लक्ष्य हम हमार or बीच. It cannot be connected with अलख. [ In Kabir, however, as we shall see below [ ४४७ ]Donas 8-11 ] Pilgrimage 97 meditation rises superior to both the and the अलक्ष्य cf. " सर्गुण निर्गुण के परे तर्हे हमारा ध्यान । " ] छत्र = 9 सब वर्णों पर छत्र के आकार में लिखा जाने वाला राम शब्दान्तर्गत रकार । मुकुटमनि = " सब वर्णों पर मणि के आकार में लिखा जाने वाला राम शब्दान्तर्गत मकार । Note :- इस दोहे का तात्पर्य यह है कि जैसे 'रेफ और अनुस्वार ' सव वर्णों के ऊपर विराजते हैं, उसी प्रकार नामों में राम नाम सब नामों के ऊपर चमकता हैं । Tulsidas applies this to Devanagari script and not to the Dravedian script. In Dravedian script रेफ and अनुस्वार occur in front of the letters and not above. 10 Note :- Tulsi on सर्वाज ' nnd ' निवीज' नाम सर्वाज means a name laden with spiritual experience. और - Unique, extraordinary, suigeneris. ef. Pre- pared medicine stands in a different category from patent medicine. - Note: An alternative reading for the second line is, 'बिना प्रेम रझित नहीं तुलसी नन्दकिसोर । ' 11 मणि दीप - The lamp of मणि, which does not burn and which gives perpetual light. cf. The s are burnt in the flame of knowledge but are frightened away by the jewel of devotion. NoteKeep the jewel of devotion at the threshold of the tongue if thou desirest illumination. both inside and outside. 13 [ ४४८ ]98 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part II Chap. IV 12 भाँग = एक नशीली पत्ती | Hence, दोपी 01 पातकी. भाँग तें तुलसी - ( Hindi ) The भाँग plant is converted into Tulsi plant. (Marathi) The Tulsi plant is born in the midst of भाँग plants of 'भांगेत तुळस ', In the one case the sinful man becomes a saint. In the other case a saint is born in the midst of sinners. मरे - Contrast : शून्य मर- अजपा मर - Contrast : 66 13 सुन्न मँडल में घर किया । 66 अजपा को कर जाप । अनहत हूँ मरि जाय - Very often Kabir contrasts 'अनाहत' with 'शब्द'. To hiin 'शब्द' is the ultimate reality. cf. 'शब्द डोर गहि उतरे पार ।' Probably Kabir uses अनाहत' in the sense in which it is used in an Upanishad. "अग्नेर्ज्वलत इव ". Other mystic writers and philosophers have identified 'अनाहत' with ' शब्द ' of शंकराचार्य, " अनाहताख्यो बहुभि: प्रकारैः । ● राम नाम रट लाय - f . " अब कैसे छूटै नाम रट लागी । " - -रैदास Note : - The substance of the Doha is : शून्य- वाद, अजपाजाप, अनहत नाद के विचार भी चाहे व्यर्थ हों किन्तु राम नाम जप कर कवीर का भविष्य नहीं बिगड़ेगा । ( सु. वि. ) 14 परलै / Corrupt form of 'प्रलय' m. In Sk. and Marathi प्रलय' is only m.. परलै होयगी Another reading is ' प्रलय होयगा '. - Note: – For the idea in the Doha, cf. Sk. : " श्वकार्यमद्य कुर्वीत, पूर्वाह्न चापराह्निकम् । न हि प्रतीक्ष्यते मृत्युः कृतमस्य न वा कृतम् ॥ " [ ४४९ ]Dohas 11-17 ] Pilgrimage 15 99 99 श्वास ( 111 ) साँस (f.) = - श्वास विराना पाहुना - Two other readings are : १. साँस विरानी पाहुनी ' ; २. ' ना जाने या श्वास का ' । Note: 16 For the sentiment of the Doha, cf. Marathi, "शिंक जांभई खोकला । तितुका काळ व्यर्थ गेला । " रामदास । 1.G

काँकर ( Colloquial fol कंकड़ ) - From Sk. कर्कर. बाँग = १ ) अज़ान ; नमाज का समय बताने के लिये मस्जिद में मुल्ला की पाँच वार होने वाली पुकार : २ ) प्रातः काल में मुर्गे के बोलने का शब्द | cf. below, 'मुल्ला से मुर्गा भला. बहरा हुआ खुदाय It is not God who is बहरा, but the मुल्ला himself is वहरा because he puts fingers in his ears at the time of अजान. ef. " मुल्ला होकर बाँग पुकारे | क्या साहब तेरा बहरा है ॥ बेडर कुल = - विलकुल निर्भय | Contrast Marathi : ' वेरड ' Kannada : ' बेडरु ' = व्याध and = व्याध | छाती अपनी पीटी है- As in Moburrum or Chalisma. मुल्ला - Priest: काजी ( Law.giver ). Here the first is to be preferred, (1) because it is not the काजी who gives the चॉंग but the मुल्ला and ( 2 ) also because of the alliteration involved 'मुला से मुरगा भला । '. मनुवा - 17 Diminutive of ' मन '. [ ४५० ]100 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part II Ch. IV 18 56 मन - . ( Hindi ) ; . ( Marathi and Sk. ) . n. Sk.). Note :-- The attraction of the for the moon is proverbial. cf. Ramndas, चंद्र वेळेसी उगवेना । तरी चकोर अनन्य ॥ " and वसवेश्वर, चकोर चंद्रमन वेळगिन चिते । " The चकोर, however, can look at the moon by night aud not during day. Rahim asks his mind to look at God day and night. 19 Note :-Here, Rahim gives an illustration of a caravansarai. But a modern poet could have given the illustration of a bus stand, a railway train or a cinema house when the house is full. पैट - From Sk. प्रविष्ठ वूडन डरी = 20 डूबने से डरी | Ablative Sanskritic use as constrasted with the Kannada (Dative ). - use in Marathi and Note: For the sentiment in the Doha, cf. the Gujrati song : 66 " हरि नो मारग छे शरानो, नहिं कायरनु काम जाने । सिंधु मध्ये मोती लेवा. माँहि पड्या मर जीवा जोने । मरण आगळे ते भरि मूठी, दिलवी दुग्धा वामे जोने । तीरे ऊभो जुए तमासो, त कोड़ी नव पाम जाने ॥ 21 रकीयाँ - Pl. of रकीव प्रतिद्वन्द्वी == रपट ( For रपटें ) - Report. -- " - - प्रीतम A rival ( in love ). ज़माना ( Arabic ) = समय: प्रताप या सौभाग्य का समय : Era; Epoch. Elsewhere, also, दुनियाँ. [ ४५१ ]Dohas 18-23] Pilgrimage 101 अकवर नाम लेता है ख़ुदा का इस जमाने में का इस जमाने में -- प्रयोजन यह है कि आजकल ईश्वर का नाम लेने की प्रथा नहीं है । (सु.वि.) 22 खीझ ( पूर्वकालिक क्रिया ) -: From Sk. खिद्यते । f अनख सहित in the next Doha. - वीया ( From Sk. बीज ) Form both Sing. and pl. in Hindi; only pl. in Marathi. Here Sing. because of उलटि पड़े. जमना 1 ( From Sk. जन्म ) - = उगना germination.. 2 ( From Sk. यमन - Binding ) = तरल पदार्थ का ठोस होना जैसे बर्फ या दही ( cf. जामन ). Note: - Ordinarily the seed may be facing either upward or downword. In the case of ¾ and काजू it must be downward. 23 Note :- Here we have a चौपाई and a दोहा from Tulsidas's ‘Ramayana'. कुभाव = कुत्सित भाव । ( यहाँ पर ' अभाव' का अर्थ है | ) 66 cl. आ मरा ई मरा " in a Kannada poem in rela- tion to वाल्मीकि. अनख 11. ( अन = बुरी, + अक्ष = आँख ) = बुरी आँख से देखना- Seeing with a bad malignant eye; Insufferance. हूँ ( एक अतिरेक बोधक शब्द ) = भी। भाव कुभाव 'मंगल दिसि दस हूँ -- After मंगल, 'होता है' is to be understood. Meditation with devotion ( भाव ), without devotion ( कुभाव ), with hatred ( अनख ) 01 even in idleness ( आलस ) will be followed by मंगल if there is नामजप ( There was मंगल, no doubt, in the case of शंकर and बलि but this was hardly the case with रावण and कुंभकरन . ) मुनि वालि मुनि वाल्मीकि । Another reading suggested is सुनिनाथ – मुनियों का स्वामी ( सु. वि . ) Tulsidas ==3 [ ४५२ ]102 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part II Ch. IV does not use a very happy expression. af may mean वाल्मीकि, but it may also mean the demo niac money. Note: Here the अलंकार is अर्थातरन्यास. - 24 " सॉकरी ( Colloquial for सँकरी ) - Narrow ( From Sk. संकीर्ण ) eg. सँकरा मार्ग, सँकरी गली . सँकरी गली f. " Strait is the gate and narrow the way that leads unto life and few there be that find it. and "It is far easier for a canel to pass through the eye of a needle than for a rich man to enter the kingdom cf God. " (Bible ). गली है साँकरी दूजो ना ठहराय - महाराज and नरसप्पा. / आपु - In the sense of egoism. The story of निंबरगी When you are, God is not. When God is, you are not. Egoism or God choose ! प्रेम - ( 1 ) Devotion ; ( 2 ) Love. राखा चा मान - We must be devoted to God without any sense of honour. Note gether. सर्गुण - - Light and darkness cannot exist to- 25 In Kabir, or is formed on the analogy of निर्गुण as in the ज्ञानेश्वरी, 'विन्मुख ' is formed on the amalogy of सन्मुख. Note: The Doha shows a distinction between भक्ति, ज्ञान and ध्यान. 26 धारा अगम की - The stream of the Incomprehensible. लखाय दई ( From Sk. लक्ष to see ) = ( १ ) दिखला दी; == [ ४५३ ]Dohas 23-26] Pilgrimage 103 ( २ ) समझा दी । The word लख has no connection with light in Hindi or Sk, as it has in Marathi. cf. लखलखणें and लखलखाट. san-In the process of inhalation and ex- halation. सुमिरन करो - Turn the stream into a माला. स्वामी = ( १ ) भगवान । cf. (i) साई को सिंयत मास दस लागे : (ii) सांई के मन भावे (iii) सांई अलख पलक में झलके । ( २ ) गुरु । In Kannada स्वामी is used both for Głod and Guru. "स्वामो माडिदहांग आगतद' ÁT M. = A4 m. (Hindi), f (Marathi). स्वामी संग मिलाय - of " सन्मुख साँवरा खड़ा हो । (बहिरो ). Note: The simple explanation of the Doha is that Kabir wants us to meditate on God in the processes of inhalation and exhalation, having at the same time obtained the presence of God (or the Guru). There is as much difference between medi- tation on God without his presence and meditation on God in his presence as between a barren woman and a woman with a child. - The Radhasoami Panth sees in this Doha a prophetic anouncement by Kabir of the coming of Radhasoami, the first teacher of the Pauth. The word is not Radhaswami but Radhasoami and hence there is no connection of the word with Krishna. Nevertheless, it has to be remembered that the founder of the sect and his wife dressed themselves up as Krishna and Radha in order to receive the worship from their disciples. It has been suggested as by Dr. J. D Sharma that the word has been put first in the expression either for a chivalrous purpose or to show that it is the current which is known first and the soami or the source last, even though the soami may be the first to exist and Radha last. The L [ ४५४ ]104 1v परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part II Ch. IV conception of Radhasoami, therefore, according to them is nothing but the conception of the current of existence and its spiritual source. = सुरत जीव आत्मा । तुरय = 27 (१) तुरंगम (२) तुर्यावस्था । सवद तुरय असवार है . शंकराचार्य, 66 नादानुसन्धान नमोऽस्तु तुभ्यं, त्वां साधनं तच्चपदस्य जाने । भवत्प्रसादात्पवनेन साकं, विलीयते विष्णुपदे मनो मे ॥ - 28 औरन सरन – Other habitations ( और here is an adjec- tive and not a conjunction ). Note: Rahim wants to portray the H as an ऐकान्तिक भक्त. There are not many such; therefore मीन is in the singular. Winged creatures (c. f. birds, bees, flies) are types of vagrant devotees, hence they may afford to be in the plural. Mark the dots in the predicates of and the absence of the dot of मीन. cf. exactly, जगन्नाथ पंडित, आपेदिरेम्वरपथं परित, पतङ्गाः । भुंगा रसालकुसुमानि समाश्रयन्तं ॥ संकोच मंचति सरस्त्वयि हीन दीनो । मीना नु हन्त कतमाङ्गतिमभ्युपैतु ॥ 29 किनारा ( नाव का ) Edge ( of a boat ); (२) बाल Hair's breadth. वार = (१) वयार 1. - From Sk. वायु = - Marathi 'वारा m. Pecu- liarly वायु f. and पवन . ( Hindi ). [ ४५५ ]Dohas 26-1] - Ascent । 105 निहार - cf. Marathi, 'न्याहारणें'-" न्याहार देता आकाशीं । Note : For बयार and निहार, other readings are वयारि and निहारि which seem to be good because they are old forms. निहारि would be particularly good because it shows पूर्वकालिक क्रिया हित - 30 Poetical for के लिये. ( Different from हिं which means को . ) तुलसीदास टुक ट्रक कुलिश - Not मुद्रिका, but subject. = खण्ड खण्ड । -- उपल = (१) मेघ ( As in यास्क); (२) ओला Snow-pebble. ( But मेघ is better because पापाण occurs above. ) = वज्र, कुठार | In Hindi and Marathi बिजली (cf. बिजली गिरना) aud वीज are used promiscuously to signify both the lightening and the thun- derbolt. Kannada makes a good distinction between the lightening and thunderbolt, मिंचु and सिांडेल. खोंच (sing . ) - Scratch. cf. Kannada, 'काँचि '. . Note: - These Dohas occur in Tulsidasa's ' चातक चौतीसा'. चातक to Tulsidas, is a symbol of devotion. In fact, Tulsidas. aspires to become a ahimself. The quality of devotion in a ч is innate and not strained or emergent as in Alexander. V CHAPTER 1 दुलहा ( Probably from Sk. दुर्लभ ) — = Bridegroom. दुलहा दुलहन Metaphorical for शिव and जीव. - गए Mas. pl., according to पाणिनि सूत्र - 'पुमानस्त्रिया स्त्रिया सह पुमानवशिष्यते.' 14 [ ४५६ ]106 - परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part II Ch. V वरात ( from Sk. वरयात्रा ): The procession of वरपक्ष to 's house (in Hindi) and the procession from the 's house to the bridegroom's (in -Marathi ).. फीकी परी वरात - The marriage party has finislied its raison-de-etra when the bride and bridegroom have met. cf. The proverb गुजरा गवाही (one who has given evidence) लौटा वराती. मोतियाबिंद - Cataract. 2 - Cataract. Contrast the blurred vision from cataract with total blindness. सब जग अन्धा. है नियंरे सझे नहीं cf. Ramdas: 86 - देव जवळीं अन्तरीं । भेटि नाहीं जन्मवरी ॥ मूर्ति त्रैलोकीं संचली । दृष्टि विश्वाची चुकली ॥ लानत ( Arabic ) धिक्कार | = 3 - छुड़ाए = छुड़ाकर; छुड़ाना = extricate causal of छोड़ना: cf. Marathi सोडण हिरदय से जब जाडुगे -- It must be remembered that the blind Surdas had yet a supersensuous vision of God. cf. 'आँधे को सब कुछ दरसाई'. Also cf. Audition by a deaf secker, ( बहिरो सुने ). बड़ोंगो ( Future of वद ) - Not only say but acknow- ledge. ( There is a slight sense of challenge. ) - Note : For illustrations of various kinds of seemingly antithetical spiritual experience, com- pare the following song from Kabir, current in Maharashtra : वाहवा वाहवा साहब जी, खूब हि ख्याल तुम्हाराजी । गंगा बहिरा राग अलापे, अंधा कुरान वाँचे । जब थोटे ने मृदंग बजाया, लंगडा क्या खूब नाचे | "1 [ ४५७ ]Dohas 1-7 ] Ascent 4 107 " 1 The substance of this Doha used to be demonstrated by Nimbargi Maharaj in the story which he related about Kabır. 2 काहि = किससे | Each sense is independent in its own sphere. Each is opaque to the other. Fach is unique. 3 Contrast the vicarious function of super- sensuous experience in Kabir himself. ' नयन को लगी प्यास वानी फ्रूटी वास : 4 Also contrast Purandaradas' " कण्णिालि कांच केळुवस्पर्शिसुव आम्राणिसुव आस्वादिसुव । किवियल केव कांबुव स्पर्शिसुव आम्राणिसुव आस्वादि सुच । नासिकाई आघ्राणिसुव कांब्रुव केळुव स्पर्शिसुव आखादिसुव । लोक विलक्षण अप्राकृत विग्रह पुरंदर विटलन | 0. 5 It is not the eye which sees but the self. It is not the ear which hears but the self. G It is through the apperception masse that the vicarious functions take place. सैन - Sign; hiut cf. Ramkrishna pointing to तत्. 5 as in the sweetness of sugar. Paramhansa's one fingure Ꮾ हाट ( / ) -- From Sk. हडु (m.). हट्टी ( / Sk. ) = A small 'market in Sk.; a small village in Kannada. - Vote :-. With the Doha cf., 66 रतन भरी कोठरी, वार वार मत खोल । 4 जब मिलेगा जौहरी, तभी चढ़ेगा मोल ॥ गुण सत्व, रज, तम । 7 [ ४५८ ]108 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part II Ch. V प्रगट भया - Revealed in vision and audition. - बलाय = वला; आफत ; विपत्ति । बकि बकि = वक वक करके । f. भकणें ( मराठी ). ae aकि मरै वलाय पिंजर - Calamity babbled and died. 8 Skeleton = अस्थि पिञ्जर : the frame of a तंबूरा ( तानपूरा ). रंगें - pl. of रग (1) = नस । नाम - m. (Hindi), n. (Sk. and Marathi). - Note: The story is told about that after he had been hanged, the sound of अनलहक, came through every pore of his body. तार = तन्तुवाद्य । 9 बजावनहार (From बजावना, causal of बजना) ( आत्मा ) । = वजाने वाला मिल्यो बजावनहार - For the generalised idea of God as responsible for all spiritual experience in the body ef. the line from धम्मपदः गिहकारक दिवासि । " 10 66 अलख पुरुष - lu Kabir अलख पुरुष is himself created from waters by Guru, who is the creator of the world, cf. निर्वाण = पहले गुरु को गाइये, जिन गुरु रचा जहान । पानी से पैदा किया अलख पुरुष निर्वाण | ' मुक्ति धाम । तख़्त तरे का - One who sits beneath the तख्त or by the [ ४५९ ]Donas 7-13] Ascent 109 side of it. cf. "Judges must be lions, but lions under the throne." = सूरमा शूर वीर | Lit. शूरमानी. -Bacon. सवद सनेही - One who loves शब्द, is in tune with शब्द, or identifies himself with शब्द. अंतरा – Immanent or गर्भ. - 11 सवद सवद का अन्तरा - The शब्द is inmmanent in शब्द i. e. it is self-immanent. TT-Head; Crest, खोजना = अन्वेषण; साधन - Searching or clue. सवद सवद का पीर- शब्द is the lord of शब्द. If we interpret the Doha in any other way there would be no H and hence no poetry. Note:-- For this metaphysical conception of Tin Kabir, cf. Spinoza's definition of substance in his Ethics: "Substance is that which is in itself and conceived by itself." Elsewhere, says Spinoza, a hammer can be produced only by itself. Kabir uses in the sense of the highest reality; to him ga is on a lower level. cf. ' हूँ मरि जाय '. 12 Here, the thread which the spider sends out of itself. तार = 13 समाना = (१) एकरूप होना : ( २ ) To be Synchronous with. बूँद समानी बूँद में -e. g. From the dazzling column of light which St. Paul saw on the road to Dama[ ४६० ]110 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part II Ch. V scus, came out the words : "Saul ! Saul ! Why persecutest thou me ? " 14 दरिया ( फारसी ) = नदी, समुद्र । - सुभर 1. Filled to the brim ; 2. शुभ्र ( on account of foam ). मोती = cf.. 66 नामरूप या बिन्दुरूप | For the second meaning नजर न आवे आतम जोती । झिलमिल झिलमिल निश- दिन चमके, जैसा निर्मल मोती । तेल न बाती बुझ नहिं जाती, नहिं जागत नाहं सोती ॥ देसावर दीप - - अन्य देश | " 1. Corrupt form of द्वीप; 2. दीप्ति । - Note: – No prophet, says the Bible, was ever honoured in his own time and country. शून्य मंडल - प्रकटे गगन प्रह्मरंध्र । - 15 The hollow cavity inside the brain;. Past tense in Hindi, Present tense in Mara- thi; pl. in Hindi, sing. in Marathi. - 16 Metaphorically गगनगुफा. वर से अमी - Kabir is describing the shower of ambrosia from the गगन गुफा cf. (1) चुवत अमी रस भरत ताल जह: (2) रस गगन गुफा में अजर झरै । बादल . - . ( Hindi ) . ( Marathi ). -- दमकना (1) Primarily चमकना or to glitter; (2) Ouo- matopoeically, to glitter with a rumbling sound. भीजना Colloquial for भीगना. भीजत - Kabir is describing the ambrosial bath from the गगनगुफा, but the bath may also be (as in [ ४६१ ]Dohas 13-18] Ascent 111 ज्ञानेश्वर ) of devotional perspiration or tears; Tears either of non attainment or of greatful- Greatfulness either of reverence or of uess. revival of associations. Note: cf. ज्ञानेश्वर: - " चित्त चाकाटलें आटु घेत । चाचा पांगुळली जेश्रींची तेथ । आपाद कंचुकित | रोमांच आले ॥ अर्धोन्मीलित डोळे । वर्षतीति आनंदजळें । आंतुलिया सुखोमचेनि वळें । वाहेरि कांपे ॥ मैं आघवाची रोममूळीं । आली स्वेदकणिका निर्मळी । लेइला मांतियांची कडियाळी | आवडे तैसा ॥ Also cf. 66 आंतु आनंदा चेहरे जाहलें । वाहेरी गात्रांचें वळ हारमोनि गेलें । आपाद पांगुतलें । पुलकांचलें ॥ वार्षिये प्रथमदशे । वोहळल्या शैलांचे सर्वांग जैसें । विरूदे कोमलांकुरों तैसें । रोमांच जाहले । शिवतला चंद्रकरों । सोमकांत द्राव धरी । तैसिया स्वेद- कणिका शरीरीं । दाटलिया || धग्नी = (१) 17 ( १ ) कवि का नाम, ' धरनीदास '; ( २ ) पृथ्वी | इलेपालंकार । पलक = ( 1 ) Eyelid ; ( 2 ) By Synoedoche, eye. सुहाय = सुभग, शोभन । परम रस — Another reading is प्रेम रस. - तवहुँ प्यास न जाय . cf. देखना | पिंजर प्रेम प्रकासिया = नयन को लगी प्यास, अब तो साहेब 18 (१) पिंजर में प्रेम प्रकाशित हुआ । (२) पिंजर प्रेम से प्रकाशित हुआ । ( The first meaning is better because प्रेम, उजास and वास are nominatives. ) [ ४६२ ]112 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part II Chap. V उजास = उजाला - Light; illumination. सुखकरि सूती ( == == सुख करके, सुख से । सो गयी ) - Past tense, (f.) . Goes with जीवात्मा ( / ) understood. वास ( m. as in Marathi ) – Kabir, however, seems to take it as f. फूटी वास - cf. " गन्धः शुभो मूत्रपुरीषमल्पम् । योगप्रवृत्तिं प्रथमां वदन्ति ॥ - श्वेताश्वतरोपनिषत् वाणी फूटी वास - Speech became fragrant of सुगंधवार्ता in Maharaj of Umadi. 19 ef. " नीहारशुक्रवत् तन्वी पीता भास्वत्यणूपमा । ज्योत = ज्योति । ज्योति b अभिनिष्पद्यते । - नारायणोपनिषत् । पुरुष ef ( १ ) " परञ्जयोतिरूपसम्पद्य स्वेन रूपेण " - ( २ ) प्रथम प्रकाश चांदणें होईल । तयावरी दाटेल महातेज । तया तेजामाजी जीवभाव राहे । निर्विकल्प होय सदोदित || " बलिहार = बलिहारी । निरालम्ब = - रामदास । Supportless of आलम्बन = सहारा, आश्रय; e.g. आलम्बन विभाव in अलंकार शास्त्र as differentiated from उद्दीपन विभाव. 20 लागी occurs four times in this Doha. The first two are verbs, the other two nouns. वलाय = भूत बाधा Or संचार | आर पार ( Sk. आर = इस ओर का किनारा; पार = दूसरा किनारा ) cf. " आरे पारे जो रहे । कबीर [ ४६३ ]Dohas 18-231 Ascent ... 21 ii3 आरसी ( From Sk. आदर्श ) (१) दर्पण; (२) कटोरीदार शीशा जड़ा हुआ छल्ला । मुख तो देखे नाहिं = 1. You have not seen your face. 2. The face has not been seen. ( The first meaning is better because of third quarter of the Doha.) in the मुख तो तवही देखि हो - cf. ( १ ) 'नुसधें मुख जैसें । दर्पण देखिजत से दर्शन मिसे । वायाचि देखणें ऐसें । गमो लागे ॥ ( २ ज्ञानदेव चक्रपाणी ऐसे | दोन्ही डोळस आरिसे । परस्परे पाहतां कैसे | मुकले भेदा ॥ दुविधा = (१) द्वैविध्य ; द्वैत ; ( २ ) अनिश्चय; संशय । दुविधा विपति हनी । cf. “ 22 देरना = ढूँढ़ना, खोजना, पता लगाना । हेरत ( Past participle = ) खोजते खोजते । हेराना - ( 1 ) ( causal of हेरना - = to be seen. ) ( 2 ) ( From Sk. हरण ) खोजाना, अभाव हो जाना ( to be lost ), तन्मय होना । == हेराय गई – cf. In सांख्य philosophy, the नर्तकी dis- appears as soon as she is seen by पुरुष. For similar conceptions cf. also, (1) लाली देखन मैं गई, मैं भी हो गई लाल । (2) -m कवीर Whoever went to break God but God ulti- mately broke hum. ( Bible ) 1 Note : It has been said about Pandit Nehru that he went to discover America, but it was America which discovered him. 23 - मनुवा Diminutive of मन m. 15 [ ४६४ ]114 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part II Ch. v पीछे पीछे हरि फिरें - For an identical experience of तुकारामः "देव इच्छी रज चरणीची माती । धावत चालती मागे मागे। " For analogous, though not identical, experience compare the following: (१) ज्ञानेश्वर: " पार्टी तियें सायं तें । न्याहाळी श्रीमतीतें । आणि पुढती म्हणे नमस्ते । नमस्ते प्रभो ॥... ॥ किंबहुना इयापरी । नमन कल सहस्रवरी । कीं पुढतो म्हणे श्रीहरी । तुज सन्मुखा नमीं ॥ देवासी पाठी पोट अधि कीं नाहीं । येणें उग आम्हां काई । तरि तुज पाठिमोरेयाही । नमो स्वामी ॥ उभा माझिये पाठीसी म्हणोनि पाठिमोरे म्हणावें तुम्हांसी । सन्मुख विन्मुख जंगली । न घडे तुज ॥ 66 (२) तुकारामः आतां दृष्टीपुढे ऐसाचि तूं राहे । जो मी तुज पाह नारायणा || (३) ज्ञानेश्वर: " तया तत्त्वज्ञानचोखटां । दिवी पोतासाची सुभटा । मग मीचि होऊाने दिवटा | पुढां पुढां चाले ॥ (४) जनाबाई: " वाम सव्य...... खाली 66 99 ,, खाली .... बरी | जिकडे पाहे तिकडे हरी | डोळे झाकुनिया पाहे । पुढे गोपाळ उभा आहे ॥ (५) जगन्नाथदास following पुरंदरदासः " मलगि परमादरदि पाउलु । कुळित केळव, कुळित पाडलु । निलुव, निंतरे नलिव, नलिवर ऑलिवे निमगंव ॥ (६) कठोपनिषत् " आसीनो दूरं व्रजति शयानां याति सर्वतः । (७) तुकारामः तुका ह्मणे वेगळा नव्हे । हरि हा भांवे भवताला ॥ एक अंग = अंग मात्र 1 22 24 " " only a part; only a fraction or fragment. ci. "देखे तो खसखस । मुरीद मरे तो बस बस । Also Newton, "I have gathered only a few particles on the sands of time. " - परसा Another reading is ' दरसा ' on account of नैनों रहा समाय '. 25 उड़ानी ( Past tense ) = उड़ गई । [ ४६५ ]Dohas 23-271 जाय = जाकर के । Ascent 115 चरण विलम्वी - Kabir uses the word ' बिलम्ब ' in the sense of अवलम्ब. This might mean one of two things : (1) Recourse or resting place; ( 2 ) Jump- ing ground or spring board. सुरत उड़ानी गगन को चरण विलम्बी जाय - Corresponding to the two meanings of अवलम्ब above the two interpretations of this line would be : (१) सुरत गगनु को उड़ गई और चरणावलम्बी हो गई Iof Kahir : ' दसवे द्वारे अलख पुरुख जाको ध्यान धरै '; ( २ ) सुरत चरणावलम्बी होकर गगन को उड़ गई । f Tukaram : जोडोनिया कर । मुख पाहा सादर | पायावरी शिर ठेवोनिया ॥ .. लुत्फ == मजा (m.) 01 आनन्द. इश्क = प्रेम of two kinds. मार = ( ? ) आघात - Beating ; ( २ ) आफ़त - Danger. प्यार (Noun ) - Endearment. द्वार - Pain. दीदार अदव तर्क = दर्शन - Vision. शिष्टाचार | 27 " छोड़ने की क्रिया । cf. " घर वार तर्क करके चला गया । अनल हक़ - cf. 'हुकुम है शाह कलन्दर का अनलहक तृ कहाता जा । लफ्जे - Phrase. गुस्ताख़ी = मग़रूरी -- arrogance, impudence, impertenence. लफ्जे गुस्ताख़ाना = गुस्ताखी का लफ्ज - A phrase of inpudence. cf. दस्त फिरिश्ता फरिश्तों का दस्त । Note:- 1. Identity should be a matter of experience and not of expression, [ ४६६ ]116 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part II Ch. V 2. This Doha is written by ग़ालिब about मन्सूर 28 Note :- For the sentiment in the first Doha ef. १. यस्यामतं तस्य मतं मतं यस्य न वेद सः - केनोपनिषद् | - - नारदसूत्र । २. ' स्तब्धो भवति, मत्तो भवति आत्मारामो भवति । ३. Augustine as in the heading. गावते - Past tense ( = गाते थे ) on account of जाना and देखिया. Otherwise the form may also be in the present tense. When Kabir sings, God is not ; Note :- 66 God is when Kabir sings not. " तात्पर्य यह है कि मौन से ही ईश्वर मिलता है । ( सु. वि. ) For the sentiment in the second Doha cf. WWhere one is, God is not ; where God is, one is not. आपु अहै तो हरि नहीं, हरि तो आपुन नाहिं । बड़ो - Adj. of बोल. हमारो 29 cf. ' लम्बी वात हाँकना ' and ' गप मारना ' - Another reading is 'टका मेरो'। But it is not metrically correct. टका - ( 1 ) One rupee ; ( 2 ) Two pice. cf. " अंधेर नगरी अनबूझ राजा । टका सेर भाजी टका सेर खाजा ।। Note : - For the idea in the poem, cf. " हीरा पायो गाँउ गठियायो बार बार वाको क्यों खोले । " - कबीर । [ ४६७ ]Dohas 27-33] Ascent 30 दीन == ख़ैर = कुशल, क्षेम । - मज़हब – (I) Religion ; ( 2 ) Opinion. ना काहू से दोस्ती ना काहू से बैर - cf. Pythagoras' defini - tion of a philosopher as one who looks on and the Stoic Epicurian doctrine of equanimity. - 31 सौंपना ef. Marathi सौंपविणें = समर्पण करना । From Sk. सुपूर्त = Persian सिपुर्द. सौंपते हुए सौंपने में । सौंपत Note: - cf. Exactly the same utterance of Amburao Maharaj to his Master. 32 पान = पानी । Not the क्रिया of पान because पान पिअहिं would be a tautology. = पर काज हित welfare. परोपकार के लिये For social or general 1 संपति - ( 1 ) Material wealth; (2) Spiritual wealth cf. " सम्पद्याविर्भावः स्वेन शब्दात् । " सुजान = (१) चतुर; (२) ज्ञानी । 33 - - वादरायण । 11 हम The pl. form shows Kabir's unconscious un- arrogant dignity. छाकना Or छकना ( Sk. चक्, to be satisfied ) = अघाना, तृप्त होना । छाक means तृप्ति or इच्छापूर्ति but we must resist the temptation of deriving the word from इच्छा. [ ४६८ ]118 परमार्थसोपान - टिप्पणी [ Part II Ch. V पाका कलस कुम्हार का - A red baked pot is never put on the wheel. चंद्रसी - For चढ़ेगा ( Future ) बहुरि न चढ़सी चाक - Note the rating of a as higher than , of beatification as higher than libera- tion. Note : - does not know. The Sophist does not know that he Socrates knows that he does not know. शुक does not know that he knows. Kabir knows that he knows. गाँन ef. Marathi गांणी = बारा । ( Metaphorically th शरीर. ) सुरत शब्द मेला भया - Consciousness has merged in the eternal sound; the self has become one with God. Note : - गौन aud नोन are f. aud respectively while gra and are also f. and m. respectively सुरत शब्द Therefore it is a complete उपमा. गहि ( पूर्वकालिक क्रिया ) = ग्रहण कर धारण कर । Note : - For the idea in the Doha, : ef. 66 लवण जैसें पुन्हा, जळाचे बाहेरी । येत नाहीं खरं त्यांतुनीया ॥ त्या सारखे तुह्मीं, जाणा साधुवृत्ति । पुन्हां न मिळती मायाजाळ ॥ ==3 - तुकाराम | 35 हद (Noun) सीमा - Limit ( of time, space and causality ) ; the 'Peras Peras of Pythagoras and the of Kannada Mystical literatures [ ४६९ ]Dohas 33-35 ] Ascent 119 पर = 1. Upto; 2. On. (But not beyond.) बेहद असीम - Unlimited; the ' Apeiron ' of Annxi- mander and Pythagoras, and the 'निर्बेलु' of Kannada mystical literature. बेहद गया न कोय - ef. " कनफूका गुरु हद्द का, बेहद का गुरु और । " - कवीर | रमै कवीरा सोय - cf. ' अविनाशी की गोद में खेलत दास कबीर । ' -- Note: Kabir has hit an overboundary. He is enjoying bliss in spaceless space. He is playing like a child on the lap of the Immutable. [ ४७१ ]APPENDIX I. परमार्थसोपानस्थ संतकवियों का " आलोचनात्मक इतिहास. 7 23 BY THE LATE DR. SUKHADEO BEHARI MISRA, M.A., D. LITT. [ ४७२ ]NO. १ कवीर २ गोस्वामी तुलसीदास ३ महात्मा सूरदास ४ स्वामी रामानंद ५ महात्मा रैदास ६ मीराबाई. ७ महात्मा गोरखनाथ ८. धरमवास ९ महात्मा चरनदास १५ १० दादू दयाल १५ ११ महात्मा नानक १७ १२ मन्सूर १८ १३ महात्मा एकनाथ १९ १४ महात्मा महिपति १९ १५ नरहरिनाथ १९ १६ मौला - २० १७ गुलाल ५० १८ तुलसीपली १९ धरनीदास २० महात्मा बहिरो २१ महात्मा कृष्णानंद व्यास २२ प्रभूदास २३ खानखाना अब्दुल रहीम २० २१ २१ २१ २२ २२ [ ४७३ ]· परमार्थसोपान । 'परमार्थसोपान' नामक पुस्तक में श्री प्रोफ़ेसर रा. द. रानडे ने १०० पदों का तथा १०० दोहों का संग्रह किया है। इस में २५ कवियों के नाम आये हैं तथा थोडे से पदों एवं बहुतेरे दोहाओं में कर्ताओं के नाम अकथित हैं । सब से अधिक पद महात्मा कबीरदास के चुने गये हैं । तदनन्तर महात्मा तुलसीदास और गोस्वामी सूरदास के भी बहुत से पद और दोहे संग्रहीत हैं। शेष कवियों में से महात्मा रैदास के ४, नानक के दो, दादूदयाल के ५, मीराबाई के ६, और चरणदास के चार पद आये हैं । फिर एक एक पद महात्मा रामानन्द, मंसूर, गोरखनाथ, धरमदास, यारी, एकनाथ, महीपति, मौला, गुलाल, नरहरिनाथ, रहीम, तुलसी की पत्नी, धरनी कृष्णानन्द, प्रभुदास, बहिरो, और मच्छेन्द्र के हैं । रहीम के केवल दोहे हैं जो एकसे अधिक हैं। यहां सब महात्माओंके थोड़े में जीवनचरित्र दिये जाते हैं । बहुतों के विषय में बहुत कम बातें ज्ञात हैं। रचनाओं का कुछ आलोचनात्मक विवरण भी देना ठीक होता हैं, किन्तु महात्माओं के कथनों की आलोचना साधारण लोगों द्वारा बहुत अच्छी भी न समझ पड़ेगी । इसी से इस का विवरण थोड़ा ही दिया जायगा । [ ४७४ ]e. परमार्थ सोपान ( १ ) महात्मा कबीरदास. ⋅ महात्मा कबीरदास का जन्म सं. १४५५ में माना जाता है और शरीरान्त १५९५ में। कुछ लेखकों का विचार है कि आप का जन्म किसी ब्राह्मण विधवा के गर्भ से हुआ था और अपनी लाज बचाने को उसने इन्हें बनारस के एक ताल पर छोड़ दिया, जहां से उठाकर जुलाहे नीमा और उस की स्त्री नीरू ने इन्हें पुत्रवत् पाला । ये दोनों मुसलमान जोलाहे थे । कवीर का ब्राह्मणी विधवा का पुत्र होना निराधार कथन होने से अग्राह्य है । हम इन्हें नीमा नीरू का ही सन्तान मानते हैं । मुसलमान होकर भी आप हिंदू धर्म की ओर बहुत झुकते थे। यह एक प्राचीन विश्वास है कि निगुरा की मुक्ति नहीं होती । इसी लिये आप महात्मा रामानन्द के शिष्य होना चाहते थे, किन्तु वे एक मुसलमान को शिष्यत्व में लेना नहीं पसन्द करते थे। तो भी कवीरकी इच्छा बहुत उद्दाम थी । स्वामी रामानन्द प्रातःकाल कुछ अंधेरे मे ही गंगा स्नान को आया करते थे । एक दिन कवीर छिपकर उन के मार्ग में लेट रहे और इन के शीश पर उनका चरण पड़ गया । बेचारे रामानन्द राम राम कह कर हट गये, किन्तु कबीर ने तुरन्त उठकर कहा कि उन्होंने शीश पर पैर रख कर इन्हें रामनाम का मन्त्र दिया जिस से वे शिष्य होही गये । इन की ऐसी महती इच्छा देखकर स्वामीजी ने इन्हें अपने शिष्यत्व में ले लिया । उसी दिन से इनकी गणना उन के शिष्यों में होने लगी और इन्हों ने रामराम स्वामीजी थे सगुणवादी और कबीरदास समय पर उन्नति करके निर्गुणवादी हो गये । तो भी रामराम शब्द से आपने श्रद्धा न हटाई, किन्तु उसका अर्थ बदल दिया । आप का कथन हुबा कि संसार मे रम् रम् आकारका प्राकृतिक शब्द सदैव का मन्त्र पाया । किन्तु [ ४७५ ]महात्मा कबीरदास ३ हुवा करता है, जो ररंकार का मूल है तथा रामराम ररंकार से पृथक् नहीं है । कुछ लोगों कां विचार है कि कबीरदास झूसी के सूफी सन्त शैख तक के भी शिष्य थे। कबीर कथनों में कुछ सूफ़ी सिद्धान्त आते अवश्य है, किन्तु सूफी विचार इन परमोच्च धार्मिक भावों का एक अंग मात्र था, न कि समग्रांश । आप अपने को रामानन्द का शिष्य खुला खुला कहते भी है किन्तु शैख़ तक़ी का नहीं । यथा, 'काशी में हम प्रगट भये हैं रामानन्द चेताये ' इन पद्यांशांसें प्रकट है कि कबीर रामानन्द द्वारा अपना चेताया जाना कहते तथा तक़ी को अपने विचार सुनाते हैं न कि उन के सुनते । जीवन में कवीर पहले सगुणवादी थे ही, क्योंकि ये निगुरे नहीं रहना चाहते थे तथा रामनाम का मन्त्र सगुणवादी स्वामी- जीसे लेते हैं । फिर भी इनके हज़ारों छन्दों में कहीं सगुणवाद नहीं कथित है, वरन् उन में सब कहीं निर्गुणवाद मिलता है । इस से समझ पड़ता है कि, आप ने धार्मिक विचार परिवर्तित करने के पीछे अपने सारे पद्य बनाये। पहले या तो पद्य रचेही नहींया इन्हे पीछे- से नष्ट कर दिया। इन के बहुत से ग्रंथ उपदेशात्मक मिलते हैं जिन में बीजक और साखी की मुख्यता है । रचनायें इनकी बहुत ही उच्च भाव गर्भित हैं । उन में हिन्दुओं और मुसलमानों दोनों को फटकारें भी काफ़ी मिली है । कवीर पन्थ भी देश में चल रहा है जिस में कई लाख मनुष्य अब भी हैं । इन के १२ शिष्य प्रधान हैं जिन के अनुसार कबीर पन्थ की बारह शाखायें हैं । उन में हिन्दू निर्गुणवादी विचारों की प्रधानता है, किन्तु थोडेसे मुस्लिम विचार भी हैं । वारह प्रधान शिष्यों में एक इन का पुत्र कमाल भी है, जो कभी कभी इन के विचारों की निन्दा तीव्र शब्दों में भी कर देता है । कबीर शुद्ध सन्त थे और अपने को पैगम्बर कहते भी थे । रचना इन की सारी की सारी धार्मिक तथा उपदेशात्मिका है । त्रिमूर्ति [ ४७६ ]४ परमार्थ सोपान अवतार आदि आप नहीं मानते, केवल परब्रह्म परमात्मा का कथन करते हैं । उल्टवासियां भी बहुतेरी कहीं हैं। सीधे अर्थ लगाने से वे कथन प्रायः गर्हित हैं किन्तु धार्मिक भाव निकलने से ऊंबे उपदेश व्यक्त करते हैं । महाराजा रोवा ने भी आपका शिष्यत्व ग्रहण किया था । धरमदास सधन वैश्य ने अपना साग मालमता लुटा कर इनका शिष्यत्व लिया था । कुछ लोगोंका विचार है काशी में मरने- वाला स्वर्ग जाता है तथा मगहर में मरने से कोई मुक्त नहीं होता । कबीर ने कहा, "जो कबिरा कासी मरे, रामै कौन निहोर ? अतएव आप मरने के पूर्व मगहर जाकर वहीं बसे तथा वहीं से दिवंगत हुये । कबीर की रचना धार्मिक विचार से बहुत उच्च कोटि की है तथा साहित्यिक विचार से भी श्रेष्ठ है । ( २ ) महात्मा गोस्वामी तुलसीदास. 33 महात्मा गोस्वामी तुलसीदास कान्यकुब्ज ब्राह्मण राजापूर जिला बांदा में स. १५८९ में उत्पन्न हुये तथा १६८० में पंचत्व को प्राप्त हुये । आपके विषय में आपके दो शिष्यों ने जन्मकाल १५५४ तक ले जाने का प्रयत्न किया है तथा गार्हस्थ सम्बन्धी वहतेरी ऐसी बातें कही हैं, जो स्वयं गोस्वामी जी के कथनों से टक्कर नहीं खाती । इन के कान्यकुब्ज या सरयूपारीए होने पर भी कुछ मतभेद है । हाथरस के तुलसी साहब निर्गुणी सन्त थे जो इन के सौ वर्षों भीतर ही उत्पन्न हुये थे । वे अपने को इन्हीं का अवतार भी कहते हैं । अतएव इन का हाल उन्हों ने ज्ञातही किया होगा । वे इन्हें राजापूर में उत्पन्न कान्यकुब्ज ब्राह्मण कहते हैं। अभुक्त मूलों में उत्पन्न होने से मूर्ख माता पिता द्वारा आप छोड़ दिये गये तथा मुनिया महरी द्वारा पालित हुये। इनकी पांच वर्ष की अवस्था में वह भी मर गई । माता पिता शायद पहलेही मर चुके होंगे और गोस्वामी दाने दाने को [ ४७७ ]महात्मा गोस्वामी तुलसीदास ५ बिललाने लगे । आप स्वयं कहते हैं, कि "वारे ते ललात बिललात द्वार द्वार दीन जानत हो चारि फल चारिही चमक को । पीछे शूकर क्षेत्र के महात्मा नरहरिदासने आप को अपने प्रबन्ध में लेकर रामभक्ति का उपदेश तथा विद्यादान दिया । दाना- नाथजीकी कन्या से इन का विवाह हुवा। उस के एक दिन भाई के साथ मायके चले जाने से ये भी वहीं पहुँचे और इन को स्त्रेण समझ कर वह मिथ्या लोकलाज में गड कर बोली:- - हाड़मालकी देह मम तामें जितनी प्रीति । होती जो रघुनाथ में तौ न होति भव भीति ॥ ऐसी प्रेमशून्य बात सुन कर उसे छोड़ आप भजनार्थ तुरंत चल दिये, बोले, " हम तौ चाखा रामरस पतनी के उपदेस । " और सीधे शूकर क्षेत्र जा कर अपने विद्यागुरु नरहरिदास के मन्त्रशिष्य भी हो गये । तभी से गोस्वामीजी ने रामभक्ति तथा संत जीवन पर पूर्ण ध्यान दिया अथच रामभक्तिपूर्ण परमोत्कृष्ट उपदेशात्मक साहित्य भी रचा। आप विशेषतया अयोध्या या काशी में रहते थे । वृद्धावस्था में काशी के लोलार्क मठ के महन्त भी हो गये । आप के तीस पैंतीस ग्रंथभी कहे जाते हैं, जिन में से इन की शिष्य परम्परा केवल बारह को तुलसीकृत मानती है। उन में से " रामचरितमानस न कवल इन के वरन हिन्दी के सारे ग्रंथो में श्रेष्ठ है । उस में रामचन्द्र की उपदेशपूर्ण कथा है । इन के पांच छः और ग्रन्थ भी उच्च कोटि के हैं, अर्थात् कवितावली, गीतावली, विनयपत्रिका, हनुमान बाहुक, कृष्णगीतावली बरवै रामायण, जानकीमंगल, पार्वतीमंगल, आदि । " गोस्वामी जी सगुण मतावलम्बी रामभक्त थे, किन्तु निर्गुण और सगुण मतों में सामंजस्य कह कर उन में आप कोई विरोध नहीं मानते थे । भक्ति का उपदेश आप का परमोच्च साहित्यगर्भित है । [ ४७८ ]w परमार्थ सोपान हिन्दू मत का जो रूप आपने लिखा है वही अवतक प्राचीन मतानुयायी हिन्दुओं में चल रहा है, जिस में आप न केवल हमारे परमोच्च कवि, वरन परमोच्च धर्मोपदेशक भी हैं। इन की रचना में सारे जीवन का विवरण धर्म के उत्कृष्ट रूप में हैं । जनता के विचारों की नाटिका आपने ऐसी पकड़ी थी कि इनके बरावर किसी अन्य सन्त के उपदेशों का मान न हुआ । यद्यपि आर्यावर्त से बाह्य प्रान्तो कश्मीर, पंजाब, बंगाल आदि में मुसलमानी मत बहुत कुछ चल गया, तथापि उत्तर प्रदेश के मुस्लिम शक्ति के केन्द्र होने पर भी यहां हिन्दुत्व ८६ प्रतिशत चलता रहा है । यह बात गोस्वामी तुलसीदास के ही प्रभावपर मुख्यतया अवलम्बित समझी जा सकती है । महाराज मानसिंह आप को बहुत मानते थे तथा खान खाना रहीम से भी आप का मित्रभाव था । समझा जाता है कि उन्हीं की प्रार्थना से आप ने बरवै रामायण लिखी । गोस्वामीजी हमारे सर्वोत्कृष्ट कवि, उपदेशक और सन्त महात्मा थे। नाभादास आप को भक्तमाला का सुमेर कहते थे । (३) महात्मा सूरदास. महात्मा सूरदास जी सारस्वत ब्राह्मण कवि और भक्तशिरोमणि थे । आप का जन्म सं० १५३५ में हुवा था । अपने गुरुवर श्री स्वामी वल्लभाचार्य से आप केवल १९ दिन छोटे थे । सूरदास का शरीरान्त १६३९ से १६४२ पर्यन्त कभी हुवा, ऐसा इस विषय के जाननवालों का विचार है । इन्हीं के ग्रंथ साहित्यलहरी में एक पद इन्ही के नाम से लिखा है, जिस में इन का ब्रह्मभट्ट होना कथित है, किन्तु उस में सं० १५७० के पीछे तक के कथन हैं जिस से वह इन की रचना नहीं हैं । स्वामी हरिराय वल्लभीय कुल के ही तत्कालीन महात्मा थे। आप को सारस्वत ब्राह्मण रामदास के पुत्र बतलाते हैं । . [ ४७९ ]महात्मा सूरदास . आठ वर्ष की ही अवस्था से अपने जन्म स्थान सीही ग्राग के निवासी पिता माता को छोड़ कर आप मथुरा में रहने लगे । कुछ लोग आप को जन्मान्ध कहते हैं किन्तु यह बात इन के द्वारा समचिन सांसा- रिक ज्ञान प्रदर्शन तथा रूप रंगादि के अपूर्व वर्णनों से अग्राह्य समझ पड़ती है । २४ वैष्णवों की वार्ता में आप से सम्राट् अकबर ने भी यही प्रश्न किया, किन्तु वहां उसका कोई उत्तर नहीं कथित है । इन के जन्मान्ध होने का कोई ग्राह्य प्रमाण नहीं है । इन का मुख्य ग्रन्थ सूरसागर है, जिस में अब पांच छै सहस्र से अधिक पद नहीं मिलते । अन्य ग्रथों में सूरसारावली और साहित्यलहरी की मुख्यता हैं । साहित्योत्कर्ष में तुलसीदास जी के पीछे आप हमारे सभी हिंदी कवियों से श्रेष्ठ समझे जाते हैं । आप बालकृष्ण के पूर्ण भक्त थे । सौर कविता वात्सल्य, सखा और सभी भावों की है । आप राम, कृष्ण और विष्णु को एक ही समझते थे । आपने रचना में उपमा, रूपक, नख शिख, प्रवन्धध्वनि एवं अन्य काव्यांगो का अच्छा समावेश किया हैं । प्रिय विषयों के इन के वर्णन बहुतही सांगोपांग अथच सविस्तर हैं । इन के पद गाये बहुतायत से जाते हैं । शिक्षा सदैव उच्च पाई जाती हैं । बाललीला, माखन चोरी, ऊखल बन्धन, रासलीला, मथुरागमन और उद्धव संवाद आप के बहुत उत्कृष्ट और सविस्तर हैं । वर्णन पूर्णता, साहित्यगौरव, बारीकवीनी, रंगों के सम्मिश्रण एवं तत्वभाव तथा भावगरिमा की अच्छी बहार है । भक्तिगाम्भीर्य के साथ ऊंचे विचारों, प्रकृति निरीक्षण एवं मानवशीलगुणावलोकन के अनुभव खूब मिलाये गये हैं | चरित्रचित्रण में अच्छी सफलता है । शृंगारिक लीला धार्मिक एवं माधुर्यमय हैं। इन से पीछे के बहुतेरे कवियों के ऐसे वर्णन अनुचित शृंगार में आ गये हैं, किन्तु सूर की भक्ति सात्विक थी । आप.. लोकादर्शों से च्युत नहीं हुए । विलासी कवि न हो कर आप सन्त थे और भगवान की लीलायें तन्मयता तथा तल्लीनता के साथ गाते थे फिर भी लोक संग्रह की ओर आधिक्य से आप न थे ।. [ ४८० ]८ परमार्थ सोपान भाषा आप की एकाघ पूर्वी शब्द लिये हुये शुद्ध व्रजभाषा है, जो बहुत ही प्रौढ़, परिपक्क और सुव्यवस्थित है । इन की भाषा सभी भावों, दशाओं, विचारों, हावों आदि का पूर्णता से चित्रण करती है तथा लचीली, मधुर और संगठित है । अर्थव्यक्ति की कुछ न्यूनता न होते हुये गाम्भीर्य और सामर्थ्यश्रेष्ठ हैं । काव्य सशक्त हैं, भावों में मौलिकता है और कल्पना में अपूर्व कोमलता । भाव व्यंजना स्वाभाविकता एवं मार्मिकता है । वर्णनपूर्णता के आप उस्ताद और लाक्षणिक मूर्तिमत्ता सुगमता पूर्वक सामने रखते रहते हैं । वर्णनों मे रस निचड़ा पड़ता है और हृदयपक्ष का चमत्कार कौशल देखते ही बनता है । कलापक्ष का भी आरम्भ है। संयोग और वियोग दोनो प्रकार क शृंगार मे कथन शक्ति का कमाल ह और मधुरिमा का चित्रण ही सामने खड़ा है । वात्सल्य और शृंगार दोनों भावाँ से भक्ति भरी पडी है । शृंगार का वर्णन करते हुवे भी अर्थ आदर्शों से च्युत नहीं हुये हैं । वल्लभीय सम्प्रदाय की महत्ता सव से अधिक आपही की लेखनी पर अवलंबित है । इन के मरने पर स्वयं विठ्ठल नाथजी ने कहा था कि वल्लभीय सम्प्रदाय का जहाज आज डूब गया । रहते आप गोवर्धन गिरि के वल्लभीय महान कृष्णमन्दिर के निकट पूजक के रूप में थे, किन्तु मरने के समय पारासोली चले गये । यह वैष्णवों का परम पवित्र स्थान है । इन की यह दशा सुन कर गोस्वामी विठ्ठलनाथ जी भी वहीं पहुंच और उन्हीं के सामने इन का शरीरान्त हुवा | कवियों ने यहां तक कहा है कि, सूर सूर तुलसी ससी उड़गन केशवदास । अत्र के कवि खद्योत सम जहँ तहँ करत प्रकास ॥ वर्तमान समालोचकों का ऐसा मत उचित ही है कि हिन्दी के सर्वोत्कृष्ट कवि गोस्वामी तुलसीदास हैं और उन्हीं के पीछे साहित्य गौरव में महात्मा सरदास का पद है। तुलसी की भक्ति दास भाव [ ४८१ ]श्री स्वामी रामानन्द ९ की थी, तथा सूर की दासभाव सखा और सखी भावों की । वात्सल्य दोनों में था, किन्तु जीवन के पूर्ण वर्णनों का कमाल तुलसी में अधिक था । (४) श्री स्वामी रामानन्द श्री स्वामी रामानन्दजी एक प्रसिद्ध वैष्णवपंथ के संस्थापक सं. १४४५ के लगभग हुये । यह महाराज सिद्धयोगी हो गये । महात्मा कबीरदास इन्ही के शिष्य थे । उनका जन्म समय सं. १४५५ था सो ये उनसे प्रायः दस वर्ष वड़े होंगे ही। महात्मा तुलसीदास रामानन्द की शिष्य परंपरा में थे । इस सम्प्रदाय के हज़ारों लाखों साधु अवतक हैं । आपने हिन्दी के कुछ भजन भी लिखे हैं । वल्लभाय वालों के समान रामानन्दी सम्प्रदाय से भी हिन्दी को लाभ बहुत हुवा हैं । आप श्री सम्प्रदायवाले महात्मा राघवानन्द के शिष्य थे । उन के गुरु, हरीनक उन के देवाचार्य और उन के स्वयं रामानुजाचार्य ( गुरु ) थे जो सं० १९५० में थे । स्वामी रामानन्द कृत रामरक्षा स्तोत्र और रामानन्दय वेदान्त ग्रंथ कहे जाते हैं । खोज में इन का ज्ञान तिलक भी मिला है । आप प्रयाग निवासी कान्यकुब्ज ब्राह्मण थे । इन्हों ने भारत का खाला भ्रमण किया, जिससे इन के गुरुवाले शिष्योंने खाने पीने के नियमों का इनके द्वारा उल्लंघन समझ कर इन पर दोषारोपण किया जिस से अप्रसन्न हो कर आप ने अपना पृथक सम्प्रदाय स्थापित कर दिया, जो इतर सम्प्रदायों से अधिकमान के साथ चला | स्वामी रामानुजाचार्य शुद्धों को सम्प्रदाय मे न ले ते थे किन्तु आप ने गृहस्थ लोक थे तो कोई गड़बड़ न डाला किन्तु गृहत्यागियों मे न केवल शूद्रों, वरन कबीर मुसलमानो तक का मान सम्प्रदाय में किया [ ४८२ ]परमार्थ सोपान रैदास, घना सदन आदि शूद्र भी आप के शिष्यों में महात्मा थे । रामानुजाचार्य ने नारायणोपासना पर वल दे कर हिंसा युक्त, बलि एवं ऐसे ही कर्म कांडों का निरादर किया था | इधर स्वामी रामानन्द ने रामोपासना पर बल दिया । इन्हो ने संस्कृत में उपदेश दिये और हिन्दी में ते तुलसीदास के पूर्व रामानन्दियों में अध्यात्म रामायण की मुख्यता थी, किन्तु पीछे राम चरित मानस की हो गई । उत्तर भारत में दक्षिण मार्ग वाली शुद्ध वैष्णवता के प्रचार में सर्व प्रथम तथा श्रेष्ठ प्रभाव रामानन्द का ही पड़ा | राधाकृष्ण वाले अवैध प्रेम को भुलाकर आपने सीताराम के वैध प्रेम को प्रधानता दी । कवीर और तुलसी के जो प्रभाव हैं, उन का बहुत कुछ श्रेय रामानन्द को भी है । जो पद दक्षिण में रामानुजाचार्य का है, वही उत्तर में इन का ( है ) | आपने परमेश्वर को भुलाया तो नहीं, किन्तु ईश्वर पर प्रधानता दी । ईश्वर के आपने चार आदर्शीकरण माने अर्थात् अर्चा (मूर्ति) व्यूहविमल (अवतार) पर (चतुर्भुजनारायण ) और अन्तर्यामी ( सर्व व्यापी ) । व्यूह में मन, बुद्धि, चित्त और अहंकार को मान कर उन के अवतार क्रमशः भरत- प्रद्युम्न, राम-कृष्ण शत्रुघ्न अनिरुद्ध, और लक्ष्मण वलदेव माने । उपदेश हिन्दी में देते हुये भी सिद्धान्त संस्कृत में लिखे । संसार के लिये वर्णभेद ठीक मानकर केवल उपासना के लिये उस का निरादर किया | हिन्दी रचना आप की बहुत कम मिलती है । इन का उदाहरण ग्रन्थ के पृष्ठ ६८ पर है। मिश्र बन्धु विनोद में भी एक अन्य उदाहरण है । (५) महात्मा रैदास. महात्मा रैदास स्वामी रामानन्द के शिष्यों में कवि और परम प्रसिद्ध भक्त थे । ग्रन्थ में इन के उदाहरण पृष्ठ ५२, ८८, २१० और [ ४८३ ]मीराबाई ११. २१२ पर हैं। आप काशीवासी चमार थे, परन्तु भक्ति के कारण इन का वडा मान था । १९०२ की खोज में वानी, साखी और पड़ नामक इन के तीन ग्रन्थ मिले हैं। साहित्योत्कर्ष भी इन का उत्कृष्ट था । जन्म काल सं. १५२५ के निकट समझा जा सकता है | शरीरान्त के समय का पता नहीं है । सं. १५१३ से १६०३ तक रहने वाली मीराबाई के गुरु होने मे आप के दीर्घ जीवी होने का पता चलता है और जन्मकाल भी १५२५ के निकट समझा जाता है। इस बात से इन के गुरु स्वामी रामानन्द का भी दीर्घ जीवा होना समझ पड़ता है । मीराबाई जल्दी से जल्दी १६ वर्ष की अवस्था में इन की शिष्य हुई होंगी । उस समय आप अधिक से अधिक ६५ वर्ष के होंगे, जिस से इन का जन्मकाल सं० १५२५ समझ पड़ता है। उधर स्वामी रामनन्द का जन्मकाल कवीर वाले शिष्यत्व के कारण सं० १४५५ समझ पड़ता है, तथा रैदास के शिष्यत्व से आप का प्रायः १५४० तक वर्तमान रहना माना जा सकता है । (६) मीराबाई मीराबाई मेड़तिया ( राजस्थान ) के राठौर रत्नसिंहकी पुत्री थी । जोधपुर वसानेवाले प्रसिद्ध रावजोधाजी इन के प्रपितामह थे । मीराबाई का जन्म सं. १५१३ में चोकडी ग्राम में हुआ । विवाह उदयपूरके महाराना कुमार जोधराज के साथ हुआ । भक्ति इनकी इतनी प्रगाढ़ थी कि सांसारिक संबंधोको तुच्छ मानकर श्रीकृष्ण चंद्र को अपना पति समझती थी। मायके और ससुराल दोनों में परम संपन्न होकर भी आप कभी पलंगपर नही शयन करती और सदैव पृथ्वीपर मृगचर्म बिछाकर रहती थी । इसी भांति हरवात में ऋषयों का सा आचार रखती और आनन्द में मग्न होकर मंदीरों में प्राथ: [ ४८४ ]१२ परमार्थ सोपान भगवान के सामने नाचती और गाती थी । इससे स्वजन रुष्ट रहते और इनके वालविधवा होनेसे, ऐसे भक्तिपूर्ण आचरणोंसे अपना अपमान समझते थे । उन्होंने इनके मारने के भी कई गुप्त प्रयत्न किये किन्तु इनकी सदा रक्षा हुई । भजनानंद में उन्मत्त होकर यह दूर दूर निकल जाती थी । आपने द्वारकाजी तथा वृंदावनके तत्कालीन प्रसिद्ध मंदीरों को अपने भजनों द्वारा सम्मानित किया। जहां गई, वही इनका वडा सत्कार हुवा, क्यों कि भक्तजन एवं और लोग भी इनको बडी आदरकी दृष्टिले देखते और साक्षात देवीकी भांति पूज्य मानते थे । ये सब बातें जानकर राणाजीकों अपने कुव्यवहारोंपर बडा पश्चाताप होता था । नरसीजीका भव्य गीत गोविंद की टीका, राग सोरठा पद और राग गोविंद नायक इनके चार ग्रंथ हैं । " भजन मीराबाई " नामक इनका एक संग्रह ग्रंथ भी है। इनके पदों में प्रगाढ़ भक्तिका चित्र देख पड़ता है । पद प्रायः " गिरीधर नागर " को संबोधित हैं । उधर के प्रसिद्ध ऐतिहासीक मुंशी देवीप्रसादने इनके तीन ग्रंथ माने हैं । इनका शरीरान्त सम्वत १६०३ में हुआ । उन्हीं के खोजों के आधार पर उपर्युक्त बहुत सी घटनायें लिखी गई हैं । साधारण हिन्दू समाज पर कुछ पौराणिक स्त्रीयों कां छोड़कर भारतकी किसी अन्य स्त्री का प्रभाव मीराबाई के वरवर नही पडा है । भक्त शिरोमणि नाभादास, ध्रुवदास व्यासजी, भगवत रासिक मलूकदास, राजा नागरीदास आदि सभी महात्माओंने बड़े आदर के साथ भक्तों में मीरा का नाम लिखा है तथा जीवन चरित्र का वर्णन किया है। रणछोरजी के मन्दिर में भगवान के साथ मीराबाई की भी पूजा होती है । यह अचल भक्ति की थाप कर गई हैं । आपकी भाषा राजपूतानी मिश्रित व्रजभाषा है। इन के पदों में कहीं कहीं कुछ अश्लीलता भी आगई है, किन्तु वह है सात्विक । विष्णु स्वामी तथा निम्बार्क स्वामी के मतोंका भी प्रभाव इन पर कहा जाता है । ग्रंथ में इनके पदों के उदाहरण ८०, ८४, १४४, १४८, १५० [ ४८५ ]महात्मा गोरखनाथ १३. तथा १५२ पृष्ठोंपर हैं। इनकी रचना में भक्ति प्रगाढ़ता के परमोच्च भाव मिलते हैं । आप का महात्मा रैदास की शिष्या होना कहा जाता है । यदि यह बात सत्य हो, तो रैदास के अतिरिक्त महात्मा रामानन्द के भी दीर्घजीवी होने का अनुमान दृढ़ होता है। मीराबाई की रचना में काव्योत्कर्ष अच्छा मिलता है । ( ७ ) महात्मा गोरखनाथ महात्मा गोरखनाथ पूर्ण ऋषि और बड़े सिद्ध करामती हो गये है इन का समय सं. १४०७ खोज में लिखा है। राहुल सांकृत्यायन जी इन के दादा गुरु जालंधर पादका समय लगभग ९२५ बतलाते हैं । गोरखनाथजीका समय दशवी शताब्दी संवतसे चौदहवी शताब्दी तक कभीहो सकता है । यनसाइक्लोपीडिया वृटैनिका बारहवीं शताब्दी ईसवी बदलता है । बारहवीं शताब्दीवाले आल्हा ऊदलके यह गुरु कहे गये हैं। नवी दशवीं शताब्दी के सिद्धों में भी इनके गुरु, मछन्दरनाथ तथा इनके नाम हैं । समझ पड़ता है कि मुछका ( मस्येन्द्र ) नाथ और गोरखनाथके गुरु शिष्यवाले एकाधिक जोड़े थे । आपके नौ संस्कृत के ग्रन्थ हैं। आप शैव थे। इनका मन्दिर गोरखपूर में है जिसमें आप देवतावों की भांति पूजते हैं । आपने गोरखपन्थचलाया, जिसके लाखों अनुयायी अब भी हैं। इनका एक गद्य ग्रन्थ हिन्दी का भी मिला है अतः हमारे सबसे पहले गद्यलेखक आपही थे । इनकी भाषा न तो खुसरो की सी प्रांजल है, न रोज़ना बोल -: चालकी; फिर भी उसमें सौंदर्य तथा हिन्दी पन की अच्छी झलक है | देशाटनो के कारण सन्तो की भाषा में प्रान्तिक शब्द आजाते थे । [ ४८६ ]ક परमार्थ सोपान गोरखनाथने भी नी, चा, बोलिया आदि लिखे हैं । फिरभी तत्सम शब्दों का आपने अच्छा प्रयोग किया है यद्यपि हैं प्राकृत अपभ्रंश शब्द भी । महर्षि गोरखनाथने उच्च शैवमत निकालकर बौद्ध सहजि - यावालों को अपने मतमें ले लिया । इन के अघोर पन्थ एवं वाम- मार्गीलोग शायद इसी के फल हों । गोरखपन्थ में वेदान्तकी विभूतिया एवं शिव की उपासनावाली ऐसी प्रणातियां भी थी। जो इस मतको लोक में ग्राह्य बनाती थीं । ये महात्मा हठयोग का आधार लेते हैं । ईश्वर प्राप्ति आपका लक्ष्य है। तत्कालीन समाजपर इस मत का प्रभाव अच्छा पड़ा । इसमें उपासना तथा तंत्रवाद दोनों है । कर्म- काण्ड तथा कुछ शारीरिक क्रियायें भी हैं और यह योग से सम्बद्ध है । इसमें विवेकवाद तथा दार्शनिक विषयोंका अभाव सा है । यह विशेषतया साधुवों में प्रचलित है। गोरखपूरके इधर उधर बहुतेरे गोरखपन्थी हैं । और कुछ महाराष्ट्र प्रान्त में भी । इसमें कुछ बाममार्गी भी है । आपने तांत्रिक शैव मत को स्वच्छ करके उसे दक्षिण मार्गकी ओर लाने का प्रयत्न किया, तथा शंकरस्वामी के निर्गुण शैववादको कुछ सगुणत्व दे कर अधिक लोकोपयोगी बनाया है । यद्यपि ऐसा करने में तार्किक शुद्धता की कुछ कमी हो गई है । इस पन्थ का प्रचार राजस्थान और पंजाब में भी है । मत्स्येन्द्रनाथ ( मुछन्दरनाथ ) इनके गुरु थे। उनकी भी गणना ८४ सिद्धों में होती थी। क्यों कि गोरखनाथ ८४ सिद्धों में थे ही और यह उन के गुरु थे । मुछन्दर तथा गोरख के गुरु-शिष्यवाले एका- धिक जोड़े समझ पड़ते हैं । गोरख तो सिद्ध हो गये, किन्तु मुछन्दर लोकजाल में पड़े रहे किन्तु अन्त में शिष्य गोरख के प्रयत्नों और प्रभावसे सिद्ध हुये । कुछ कविता मुछन्दर नाथ की भी मिलती है । इस ग्रन्थमें उनका उदाहरण पृष्ठ १३२ पर है । [ ४८७ ]धरमदास (८) धरमदास १५ धरमदासजी कसौंधन बनिया कवरदासके शिष्य थे। इन्होंने " कवरिके द्वादश ग्रन्थ, " निर्णयज्ञान और कबीरवानी नामक तीन ग्रन्थ बनाये । सं. १५९५ में आप कबीरदास की गद्दी के अधिकारी हुये । आप वांधवगढ़ के वैश्य तथा सदासे सन्त प्रकृति के मनुष्य थे । शिष्य होनेपर आपने अपना सारा मालमत्ता लुटा दिया यद्यपि थे आप धनी । आपकी रचना खंडन मंडन से पृथक् है । वह प्रेमपूर्ण होकर भक्ति प्रदायिनी है । पूर्वी 'भाषा' पसन्द करते हैं । अन्दाजी जन्म मरणकाल सं. १५०० और १६०९ हैं । इनकी रचना ग्रन्थ के १६० वें पृष्ठ पर है । (९) महात्मा चरणदास महात्मा चरणदास ने सं. १५३१ में ज्ञानसर्वोदय नामक एक ग्रन्थ बनाया। तीन और चरणदासों के नाम सं. ११६०, १५१०, तथा १९४९ से पूर्ववाले समयों में हैं। इनके चार उदाहरण ग्रन्थ में पृष्ठ ४०, १६६, ११४, और ११६ पर हैं । (१०) श्री दादू दयाल, श्री दादू दयालजी के ग्रन्थके पांच उदाहरण पृष्ठ ३६, ८६, १२८, १४६ और १८८ पर हैं । इनका जन्म अहमदाबाद में सं. १६०१ में हुवा [ ४८८ ]१६ परमार्थ सोपान था और सं. १६६० में यह पंचत्व को प्राप्त हुये । आप जातिके घुन्ना थे और नाम महावली था । सौम्य प्रकृतिवाले होने तथा सबको दादा दादा कहने से दादू दयाल कहलाये । कवीरात्मज कमाल के आप शिष्य थे। कभी क्रोध नहीं करते और सवपर दया करते थे । आप बहुत बड़े उपदेशक ऋषि हो गये हैं । इनका चलाया हुवा दादूपन्थ चल रहा है। सुंदरदास, रजवजी, जनगोपाल, जगन्नाथ, मोहनदास, खेमदास आदि इनके शिष्य सुकवि थे । इन्होंने सबद और वानी ग्रन्थ रचे, जिन में संसार की असारता और रामभक्ति के उपदेश सबल छंदों द्वारा दिये गये हैं । भजन आपके बहुत हैं । कविताकी दृष्टि से भी इनकी रचना मनोहर, स्वानुभवपूर्ण, और यथार्थ भाषिणी है । दादूजी को अध्यात्म, कृत्य और समर्थन अंग नामक इनके और ग्रन्थ १९०२ के खोज में मिले हैं दादू पन्थवाले निर्गुणोपासना की रीतिपर निरंजन निराकार की उपासना करते, और सत्तराम द्वारा आपस में अभिवादन करते हैं । ये लोग तिलक, माला, कंठी आदि का व्यवहार नहीं करते । दादू की भाषा जयपुरी मिश्रित पश्चिमी हिन्दी है । कुछ पद गुजराती और पंजाबी के भी हैं । आपने भी हिन्दू मुसलमानों के मिलानेका प्रयत्न किया और जाति पाति को आदर नहीं दिया । अकबर सम्राटनें बहुत हठ करके आपको बोलाया और ४० दिनोंतक सत्संग किया । इन के मिलने के पीछे ही दीनइलाही मत निकाला । इलाही कलमा था " अल्लाहो अकबर जिल्ले जलाल हू जनगोपालने दादू की जन्मलीला कही दादूदयाल सद्गुरुमहिमा ईश्वरीय व्यापकता दया आदि सिखलाकर जाति की अवहेलना करते हैं । आप १४ साल अजमेर में रहे । फिर मडवार, बीकानेर आदि में फिरते 'हुये १६५३ में नराने में रम गये। वहां से तीन चार कोस पर भराने • , " की पहाड़ी है, जहां जाया आया करते थे और वहीं शरीर छोड़ा । [ ४८९ ]महात्मा नानक १७ य दादू पन्थियों का मुख्य स्थान है । यहां आपके कपड़े और ग्रन्थ अब भी रक्खे हैं । दादू दयाल की रचना निर्गुण पन्थी हो कर भी साहित्यिक प्रौढ़ता से ओतप्रोत है । यद्यपि वह तुलसी, सूर आदि- वालोंकी रचना के समान लोक स्वीकृति न पा सकी, क्यों कि निर्गुणी रचनावों के लिये साहित्यिक भाव प्रायः कुछ फीके आते हैं । (१२) महात्मा नानक. महात्मा नानका सिक्ख मत के संस्थापक सिद्ध योगी थे ! आप का समय सं. १५२६ से १५९६ तक है । आप क्षत्री कुलभूषण थे और बालवय से धार्मिकता तथा त्याग की ओर अनुरक्त थे । आपने यात्रायें दूर दूर तक कीं। भारत के अतिरिक्त मुसलमानी तीर्थस्थान मक्के को भी गये । सभी कहीं अमूल्य उपदेश देते रहे। इन के कुछ मुसलमान शिष्य भी थे। इनके द्वारा कई अप्राकृतिक घटनावका भी होना कहा जाता है, जैसे कथन प्रायः अनेकानेक धार्मिक उपदेशक के विषय में होते हैं । आपने ग्रन्थ साहब का निर्माण आरम्भ किया, जिस में अनेकानेक तत्कालीन सन्तो की रचनात्रों को भी सन्निविष्ट किया। स्वयं इन की रचनायें तो उस में घाहुल्य से थीं ही । धार्मिक उपदेश आपके हिन्दु- मुस्लिम मतों के विरोध हटाने के प्रयत्न में होते थे' तथा निर्गुण विचारोंपर आधारित थे, यद्यपि रामनामके जप पर भी वल लगाया गया है । इस ग्रन्थ में इन के उदाहरण पृष्ठ ४२ तथा १२४ पर हैं । दश सिक्ख गुरु हो गये हैं जो सन्त होने के अतिरिक राजनितिक प्रश्नों पर भाग लेनेसे युद्धों में भी कूदे। यह दशा पीछे के कई गुरुवों की थी । ग्रन्थसाहब के निर्माण में दशों में से कई गुरुवों के हाथ हैं अन्तिम महात्मा गुरु गोविन्दसिंह ने भविष्य के लिये यह गुरु गद्दी

[ ४९० ]परमार्थ सोपान

उठा दी । वह भी प्रसिद्ध कवि और देशभक्त थे । युद्धोंमें भी उन्होनें बहुतायत से भाग लिया । कुछ सज्जनोंका विचार है कि महात्मा नानक कबीरपंथ को भी गुरु भावसे देखते थे। इस कथन से हमारा मतैक्य नहीं है । आपने हिन्दी, संस्कृत और फारसी का अध्ययन किया। बाबा श्रीचन्द और बाबा लक्ष्मीदास आपके सुपुत्र थे । सं. १५५४ से आप संसार के उपदेशक हुये । यात्रावों में आप गया, पुरी, मक्का, मदीना, बगदाद, ईरान, कन्धार, काबुल, हसन अबुल, दक्षिण लंका, मानस- सरोवर, नैपाल, शिकिम, भूटान, चीन (नैनकिंग), तिब्बत ( ल्हासा ) और जम्मू पधारे। भारत में हरद्वार आदि को गये थे ही। १९ जून १५३८ को आपने गुरु अंगद को अपनी गद्दी का उत्तराधिकारी बनाया तथा उसी साल २२ सितम्बर को स्वर्गारोहण किया । ग्रन्थसाहब में आपकी मुख्य रचनायें थीं जपजी, आरती, दक्षणी ओंकार, सिद्ध गोष्टी आदि । पुत्रों को छोड़कर प्रधान शिष्य को गद्दी देने से भी आपकी महत्ता प्रकट होती है । (१३) मंसूर मंसूर एक पहुँचे हुये मुसलमान धार्मिक सन्त थे जो अनलहक पर विश्वास करते तदनुसार उपदेश भी देते थे । मोग़ल वंशसे पहलेवाले किसी सम्राट् ने इस अपराध में इन्हें प्राणदंड दे दिया । कहते हैं कि चढ़ा मंसूर सूलीपर पुकारा इश्कबाज़ो से । य (ह) उस के बाम का जाना है, आये जिस का जी चाहे ॥ ऐसी धार्मिक असहिष्णुता के उदाहरण उस काल भोले में भी पाये जाते थे। किसी मुस्लिम समालोचक ने लिखा है, कि " था अनल [ ४९१ ]मंसूर " १९ हक हक मगर थक लफ्ज गुस्ताखाना था । अनलहक का प्रयोजन यह था कि 'मैं हीं परमात्मा हूं,' यही विचार संस्कृत के 'अहं ब्रह्मास्मि' ( बृहदारण्यकोपनिषत् ) तथा तत्त्वमसि " ( छान्दोग्योपनिषत् ) मैं था । 66 (१४) महात्मा एकनाथ. महात्मा एकनाथ का उदाहरण पृष्ठ १६८ पर है | आप छत्रपति शिवाजी के समयवाले एक महाष्ट्र सन्त थे, जिनका प्रभाव उस काल क देशवासियों पर अच्छा था । (१५) महात्मा महिपति. महात्मा महिपति का उदाहरण पृष्ठ ११० पर है । आप सं. १९८१ मैं मराठी भाषा के प्रसिद्ध कवि थे । हिन्दी में भी कविता करते थे । महिपतिनाथ नामक सं. १५२३ वाले एक और कवि थे, जो जसवन्त- राय हुलकर के गुरु थे और हिन्दी रचना करते थे । महात्मा महिपति के नरहरि गुरु थे । (१६) नरहरिनाथ. नरहरिनाथ का उदाहरण पृष्ठ २०५ पर है । आप उपर्युक्त महात्मा महिपति के गुरु थे । एक नरहरि बन्दीजन अकबर के समय में थे, जिनकी प्रार्थना पर गोहिंसा हटाई गई थी, किन्तु वे नरहरिनाथसे पृथक् थे । गोस्वामी तुलसीदास के विद्या और धर्मगुरु भी एक नरहरि महात्मा थे। 1 महात्मा [ ४९२ ]२० परमार्थ सोपान (१७) मौला मौला का उदाहरण पृष्ठ २०२ पर है । इन का रचनाकाल अज्ञात है । धार्मिक उपदेशक थे । ( १८ ) गुलाल.

गुलाल का उदाहरण पृष्ठ २०६ पर है । गुलाल साहब क्षत्रिय वसरिहर जिला गाजीपुर निवासी, सं. १९१९ में थे । प्रथम त्रैवार्षिक रिपोर्ट में आपका ग्रन्थ वानी मिला है । आप मुल्लासाहब के "" " चेले थे । इन की रचना का एक उदाहरण यहां भी लिखा जाता है । जो पै साँचि लगन हिय आवै । कांटे सकल काम के अन्दर आनन्द पुर घर छावै ॥ पांच पचीसाने वस करि कै सुखमन सेज विछावै । सुरत सोहागिनि उठे गगन मुख, तब चन्दा दरसावै ॥ मूल चक्र गरि कै दृढ़ बांध, वंकनाल चढ़ि घावै । अविगत सो यह खेल बनो है, आवा गवन नसावै ॥ रीझिरीझि दसहं दिसी पूजै, परब्रह्म समावै । जन गोपाल कहें प्यारी पियकी; रहसि गुन गावै ॥ • (१९) तुलसी पत्नी तुलसी पत्नी प्रसिद्ध महात्मा तुलसीदास की धर्मपत्नी थीं । इतने समीप का सम्बन्ध रख कर भी ये स्वपति की महत्ता पहिचान न सकीं, और अपने शारीरिक सौन्दर्य के कारण उन के महान् प्रेम .: को केवल इन्द्रिय जन्यः समझ कर उन्हे गृहत्याग का कटु-उपदेश दे बैठीं, जिस से इन्हें यावज्जीवन का वियोग मिला और संसार को महाकवि और महोपदेशक । इनके नाम से लिखा हुवा एक ग्रन्थ भी [ ४९३ ]तुलसी पत्नी २१ इन दिनों विख्यात किया गया है, जिसे शुद्ध साहित्यक समालोचक अमान्य समझते हैं । इनकी रचना का एक उदाहरण दिया जाता है । खरिया खरी कपूर सब उचित पिय तिय त्याग । के करिया मुख मेलि के सफल करौ बैराग ॥... (२०) धरनीधरदास धरनीधरदास का चांरासीटीक ग्रन्थ है । आपका रचनाकाल सं. १९४९ के पूर्व है, क्योंकि इसी समय का हस्तलिखित इन का ग्रन्थ प्राप्त हुवा है । इन का उदाहरण पृष्ठ २१९ पर है । (२१) महात्मा बहिरो महात्मा बहिरो का उदाहरण पृष्ठ १०४ पर है । इन का रचनाकाल अज्ञात है । A 3 (२२) महात्मा कृष्णानन्द व्यास महात्मा कृष्णानन्द व्यास का हरण पृष्ठ ६ पर है । आप गोकुलनिवासी सं. १९०० के लगभग थे। आपने प्रसिध ग्रन्थ राग सागरोद्भव राग प्रद्रुम संग्रह तैयार किया तथा कलकत्ते में छरवाया। इस में २०५ भक्त तथा अन्य कवियों के पद संग्रहीत हैं। इस संग्रह से बहुतेरे ऐसे कवियों के नाम बने रहे जो बिना इस के लुप्त हो जाते । ग्रन्थ बड़ा लोकोपयोगी है। [ ४९४ ]२२ परमार्थ सोपान [२३] प्रभूदास. प्रभूदास का उदाहरण पृष्ठ २० पर है । इस प्रभूदयाल कायस्थ अजयगढ़ बुन्देलखंडव |लेन सं. १९१५ में ज्ञानप्रकाश ग्रन्थ रचा। [ २४ ] खान खाना अब्दुलरहीम. खान खाना अब्दुलरहीम का जन्म १६१४ में हुवा था । आप सम्राट अकबर के अभिनायक बैरमखाँ के सुपुत्र थे । जब पाटन गुजरात में बैरमखाँ का निधन सं. १६१५ में हुवा, तबसे इनका पालन पोषण स्वयं अकबर ने बड़े प्रेम के साथ किया । समय पर आप उनके मन्त्री तथा महासेनापति भी हुये तथा अकबर के लिये आपने कुछ मुस्लिम शाहियों को भी जीता। अकबर के तृतीय पुत्र दानियाल का विवाह खानखानाकी पुत्री से हुवा। अकबर के राजत्व कालमें आप एक बार राजद्रोही माने जाकर अपमानित हुये तथा धनधान्य से रहित होकर दरिद्रता का जीवन कुछ काल बिताते रहे आपने स्वयं लिखा है :- ये रहीम घर घर फिरें मांगि मधुकरी खाहिँ । धरो धारी छोड़िये वे रहीम अब नाहिं ॥ किन्तु ऐसी दशा में भी कुछ याचक इन्हें दानार्थ घेरते थे और अपने में दानशक्ति के अभाव से ये दुःखित होते थे। आप कहते हैं, तबही लौं जीबोअलो दीवो होय न धीम । जग मैं रहिबो कुचित गति, उचित न होय रहीम ॥ ऐसी अवस्थामें भी कहते हैं कि उचित दान पात्र देख कर एक बार रीवा नरेश से उसे एक लक्ष का दान कराया था। छन्द मांगने का यो है :- चित्रकूट में राम रहे रहिमन अवध नरेस । जेहि पर बिपद परति है सो आवत यहि देस ॥ [ ४९५ ]खान खाना अब्दुलरहीम ૨૩ कहते हैं कि इन का अभिप्राय जानकर रीवा नरेशने उपर्युक्त दान कर दिया था । शिया मुस्लिम होकर भी आप भगवान की भक्ति हिन्दुवों की भाँति करते थे; यथा, तैं रहीम मन आपनो कीन्हों चार, चकोर । निसि बासर लागो रहे कृष्ण चन्द्र की ओर ॥ जब एक बार महाराणा प्रतापसिंहने अकबर को आत्म समर्पण का विचार किया था, तब रहीम ने निम्न उपदेश गुप्तरूपेण उन्हें भेजा था 11 आय रहमी, रहमीधरा, खिसि जासी खर प्राण | अर्थ, हे राणा ! विश्वंभर के उपर अपना विश्वास अमर रक्खो, जिस से पृथ्वी और धर्म दोनों रहेंगे तथा शत्रू की खरी शान शिथिल हो जायगी। ऐसा ही हुवा भी । रहीम की दोहा सप्तशती सुनी जाती है, जिसके अब केवल ढाई तीनसो दोहे प्राप्त है । यरवै छन्द आपको बहुत प्रिय था और उसमें रचना भी आप की बहुत हुई है। कई अन्य छन्द भी आपके है। हिन्दी और फारसी के मिलित छन्द भी आपने रचे । कहते हैं कि रहीम ने कभी क्रोध नहीं किया। प्रसिद्ध गंग कवि पर आपकी विशेष कृपा रहती थी। कहते हैं कि आपने उन्हें एक बार एक ही अंक पर ३६ लाख रुपयों का दान दिया था । रहीम मन्साई, बरवै नायिकाचंद, रास पंचाध्यायी, मदनाष्टक, दीवान फ़ारसी और वाकयात बाबरी का फारसी अनुवाद आपके रचित ग्रन्थ थे । हिन्दू देवतावों पर इन की अच्छी श्रद्धा थी तथा आप परमोच्च मानसयुक्त थे । निम्नांकित छन्दो से इन की महत्ता भी प्रकट होगी:- । वे रहीमनर धन्य है पर उपकारी अंग । बांटनवारे को लगै ज्यो मेहँदी कोरंग ॥ खीनमतिन विष भैया अवगुन तीन । पियकह चन्द बदनिया अतिमति नि [ ४९६ ]परमार्थ सोपान ir 'रहिमन मोहि न सोहाय अभी पियावै मानविन | वर विष देय वोलय, मान सहित मरिवो भलो ॥ रहिमन हिला कीभली, जो परसै चितु लाय! परसत मन मैले करें सो मैदा जरि जाय ॥ काम न काहू आवई, मोल रहीम न लेय । बाजू टूटे बाज को, साहेव चारा देय ॥ 'अब रहीम मुसकिल परी, गाढे दोऊ काम । सांचे से तौ जग नहीं, झूठे मिलें न राम ॥ जे गरीब को आदरें ते रहीम बड लोग । कहा सुदामा वापुरो कृष्ण मिताई जोग | जो रहीम करिये हुतो व्रज को यही हवाल | तौ काहेकर पर घरयो, गोवरधनगोपाल ॥ रहिमन को कोइ का करै, ज्वारी चोर लवार। जो पति राखनहार हैं माखन चाखनहार ॥ छिमा बडेन को चाहिये छोटेन को उतपात । का रहीम हरि को घटो जो भृगु मारी लात रहिमन बिगरी आदि की बनैन खरचे दाम | हरि वाढ आकास तौ छुटो न वावन नाम ।। कमला थिर न रहीम कहि, यह जानत सव कोय । पुरूषपुरातन की वधू, क्यों न चंचला होय ॥ इनका शरीरान्त सं० १६८४ में हुवा । " ॥ [ ४९७ ]APPENDIX II Contribution to the Science of Rhetoric in Paramartha-Sopana." [ ४९८ ]I Three forms of Meaning -अभिघा, लक्षणा & व्यंजना. II I IV व्यंजना & ध्वनि - Process & Product. Three chief Manifestations of ध्वनि - रम्रध्वनि, अलंकारध्वनि & वस्तुध्वनि. Relation of रसs to भावs. IN The new Nine-fold Scheme of Rasas. विभावs, चरभावs & अनुभावs. A 2: भक्ति as मूर्धन्यरस. VI VII "VIT ✗ अलंकारs in परमार्थसोपान. Characteristics of भक्ति. [ ४९९ ]1 Three forms of meaning: अभिधा, लक्षणा and व्यंजना. Historically speaking, only two processes, • - " (expression) and (indication) were re- cognised for a long time, but or suggestion was not recognised. was regarded to be of three kinds – जहत्, अजहंत् and जहदजहत् – and their classical illustrations were गंगायां घोषः, काकेभ्यो दधि रक्ष्यताम् ceyang and arg respectively. Critics, however, said that लक्षणा was merely अभिधापुच्छभूता, or as in the terminology of the Mimansakas, it was merely अभिधाया इपोरिव दीर्घदीर्घतरो व्यापारः This, we regard, was more or less justifiable. In our opinion, AI is the most fundamental process, even though it was not so recognised for a long time. • || व्यंजना and ध्वनि. व्यंजना and ध्वनि are related to each other as process and product. Bhamaha and Dandin who con- stituted the pre- Dhwani School did not recognise as a separate process. Of course, the pro- cess has always been in existence inspite of its non-recognition. л may be compared, as Milton described it, to the burial places of memory yield- ing up their dead. The laws of Association as in Modern Psychology would fully explain the nature of suggestion. We may also quote in this connec- tion what Pope has said: "True wit is nature to advantage dressed, What oft was thought, but never so well expressed". [ ५०० ]2 2 Anandawardhana and Abhinava Gupta who founded the Dhwani School regarded as an independent process, and correctly. Anandwardhana, in parti- cular, called Dhwani the soul of poetry, and traced it to the very ancient seers : काव्यस्यात्मा ध्वनिशिते बुधैर्यत् समाम्नातपूर्वः । । Mahimabhatta criticised Anandawardhana and Abhinava Gupta, and tried to show that Vyanjana was merely a species of д. This criticism was met by Mammata who reestablished Dhwani by following the वैयाकरण School : बुधैर्वैयाकरणैर् ध्वनिरिति व्यवहारः कृतः । तन्मतानुसारिभिरस्माभिरपि । In our opinion, the Dhwani is a good rhetorical counterpart among the as to the metaphysico- mystical doctrine of Sphota among the and the योगिन् s. . 3 III Three Chief manifestations of Dhwani.

Three kinds of Dhwani are generally recog- nised -- रसध्वनि, अलंकारध्वनि and वस्तुध्वनि -- having a psychological; a rhetorical and a metaphysical or mystical significance. The level by the Je has been brought to a very low 1 s. Its only concern, according to them, is a plot, a story or a denouement. They entirely shut their eyes to its metaphysical, not to speak of its mystical, significance. It may be noted that the Dhwani might produce in the mind either [ ५०१ ]. a particular Rasa or a particular Alankara or the conception of a (metaphysical fact) or the highest ("mystical fact ); cf. the use of the word in the last sense in spiritual literature: वस्तु अमोलिक दी मेरे सतगुरु - Says Mirabai. ते वस्तु चतुरा सेविजेसु - Says Jnaneshwar. साधु वस्तु होवुनि ठेला । संशय ब्रह्मांडावोहरी गेला - Says Ramdasa. Says Mahipati, the great Kannada saint. IV Relation of Rasas to Bhavas. An enumeration of the different Bhavas and the basing of the different Rasas thereon is a great psycho-rhetorical achievement of our ancient writers. We praise them not for their precise terminologies, which unfortunately they are not, but for their discovery of the correspondence between the two great analogical systems-the Bhavas & the Rasas, The following were regarded as the chief Bhavas: रतिश्च शोकश्च क्रोधोत्साहो भयं तथा । जुगुप्सा विस्मयश्चेत्थमष्टौ प्रोक्ताः शमोपि च ॥ The nine corresponding Rasas according to ta and together are; शृंगारहास्य करुण रौद्रवीरभयानकाः । वीभत्साद्भुतसंज्ञौ चेत्यष्टौ नाट्ये रसाः स्मृताः ॥ faäzemiûmaisia maìsiq qaût ca: || True, the terminologies of the two systems, namely, Bhavas and Rasas overlap: but so do they in [ ५०२ ]4 the case either of McDougall or Shand. Who ever has found specific terminologies for the two sets without their involving some overlapping? How overlapping is the correspondence between Instincts and Emotions in McDongall? The same applies to. Bhavas and Rasas among the ancient अलंकारिकs, Bhavas are superior to Rasas, because Bhavas are the bases of Rasas. Juaneshwar seems to have studied Alankara Shastra — cf. Thiagio giữời रसभावफुल फुलेल । नानार्थफळभारे फळा येईल. ब्रह्मास्वादसहोदरो रसः says Jagannath Pandit. This is in rhetoric. रसवर्ज सोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते, says the Gita. This is Rasa in Psychology. : says the Upanishad. This is in Metaphysics or Mysticism. We may remark in passing that the aphorism ... has been wrongly quoted by Jagannath Pandit. He need not have quoted this Śruti in support of a mere poetical doctrine. The Rasa of poetry and even of spiritual poetry is but a faint echo of Rasa as God. The Bhavas, in our opinion, are related to the Rasas as function to structure in Modern Physiology, and are as superior to Rasas as the to the in Samkhya Philosophy. V The New Nine-fold Scheme of Rasas. - The next question that arises is how many ultimate Rasas are there? Bharata in the following verse gives eight such रसs :[ ५०३ ]5 शृंगारहास्थकरुणरौद्रवीरभयानकाः । îzalzaóðì àapì. anzà con: egar: 11 Mammata, however admits as the ninth Rasa in his verse शान्तोऽपि नवमो रसः, This nine-fold scheme of the ancient rhetoricians may be subject- ed to the following criticisms : ( 1 ) भयानक aud रौद्र are merely the subjective and objective counter-parts of the same kind of experience. What is in the objective world is in the subjective world. क्रोध and भय arc regarded as स्थायिभावs of रौद्र and भयानक respectively. But क्रोध inspires भय. (2) The whole line निर्वेद स्थायिभावोऽस्ति शान्तोऽपि नवमो रसः seems to be an afterthought. The ace is here allowed by sufferance to rank as the ninth, with far as its स्थायिभाव. The reading निर्वेद: स्थायिभावः is wrong, because it makes the line puerile निर्वेदस्थायिभाव: must be taken as a agaf compound. On the whole, however, a has been only. co-opted by those who did not understand its essential nature though: it deserves an independent status, and Bhakti has been regarded by some as included in it. says that the total Rasa of the Mahabharata is alātē. Further we may also suggest that instead of as the स्थायिभाव of शान्तरस, it would be better to take either समता 01 समाधान as its स्थायिभाव. (3) The greatest defect in the traditional verse, however, is its non-recognition of Bhakti as a re. In the cabi net of the Rasas is co-opted and Bhakti is rejected, which shows the depths to which human thought could descend. A Godless philosophy and a soulless psychology are just the prototypes [ ५०४ ]6 of a devotionless rhetoric. Both the Pre-Dhwani and the Dhwani Schools, for example, Bharata, Bhamaha and Dandin on the one hand, and a अभिनवगुप्त and मम्मट on the other did not recognise Bhakti as a . It is not till we come to the time of मधुसूदनसरस्वती that Bhakti is enthroned in its proper place. In our view, Bhakti is not only a Rasa in its own right but also the मूर्धन्यरस -- the king of all the Rasas. We shall see later how other s can become aspects of it. Psychologically the follow ing may be regarded as the specific characteri- stics of the following three रसs ( 1 ) भक्तिरस is elative and anatropic; (2) is sedative and metatropic; (3) is ramificatory and oatatropic, 7 . . A question has been raised as to whether the following might be regarded as Rasas, and the opinion has been expressed that they cannot be so regarded e: g. parental and filial love; patriotism, re verence, loyalty, sacrifice and so on. are probably has not been regarded as a because the expres- sion is ambiguous. It literally means the affection of the parent for the child (Parental love). But it is also intended to include the affection of the child for the parent (Filial love). No doubt area plays a very important part in सूरदास. मैया मैं नहिं माखन खायो is an excellent illustration of irony and वात्सल्य. The question, however, is a big one, and we cannot be expected to decide at this place as to whether ' [ ५०५ ]area and its compeers may or may not be regard- ed as Rasas in their own right. The new nine-fold scheme of s according to us, therefore, would be as follows: (1) jt, (2) हास्य, ( 3 ) करुण, (4) वीर, (5) रौद्र-भयानक, (6) बीभत्स, ( 7 ) अद्भुत, (8) शांत, (9) भक्ति. So, the dictum नवरसरुचिरा fa: remains.. Vi विभावs, चरभावs, and अनुभावs. - The भावs are स्थायिभावs. They correspond psychologically to what. Aristotle calls character. Ethos is ethos. We might note two interpretations of the सूत्र विभावानुभावव्यभिचारिसंयोगाद्रसनिष्पत्तिः ( i ) fa is the basis on which these three play and produce Rasa; or (ii) their combination alonė pro- duces Rasa. In the first case, Bhava is the basis of Rasa; in the second case, it is identical with Rasa. In the three-fold scheme of विभावs, चरभावs and as the first two are not so important, while the third is of great moment. The theory of famas . and their specifications into आलम्बन and उद्दीपन does not contain any great discovery. There must be an आलम्बन to produce an emotion, and there must be . an उद्दीपन to fan it. 4- We have preferred the word to the word व्यभिचारिभाव. Even the expression अस्थायिभाव does 'not come upto the mark as expressions like 'भाव and अस्थायिभाव might create confusion when the [ ५०६ ] अवग्रह is taken away. चरभावs are the deeting emo• tions that come and go on the background of a formed af. They are instances of a good psychological analysis. Let a ч, for example, Ah, examine his own mind in the process of meditation, and he would find a legion of чs first surging up in his mind, then regnant, and finally dropping away. It is impossible to make a complete enumer- ation of the s. It is customary to enumerate thirty-three of them But the enumeration is neither complete nor correct. A mere list of thirty- three as is both imperfect and psychologically inadequate. The following might constitute the chief: -- (१) निर्वेद (२) शंका (३) असूया (४) मद (५) ग्लानि (६) आलस्य (७) निद्रा (८) चिंता (९) मोह (१०) स्मृति (११) चापल्य (१२) हर्ष (२३) विषाद (१४) आवेग (१५) विकल्प . (१६) औत्सुक्य ( १७ ) अमर्ष (१८) व्याधि (१९) त्रास (२०) (१७) दैन्य. The on the other hand constitute a great discovery of the Indian rhetoricians. They constitute exactly what in modern psychology are 'called the expressions of emotions or physiological accompaniments of emotions. Which of them is fundamental emotion or expression? - we leave it to the physiologists and psychologists to battle about, The James-Lange theory would make emotion only an appendage to expression. According to [ ५०७ ]9 them, expression is the essence of emotion, its be- all, and end-all. We differ. Emotion is the funda- mental thing, and expression its appendage. Look at the great so called अप्रसात्त्विकभावs which are a good specimen of as playing on the back- ground of भक्तिरसः- स्वेदः स्तम्भोऽथ रोमांचः स्वरभंगोऽथ वेपथुः । वैवर्ण्यम प्रलय इत्यौ सात्विकाः स्मृताः ॥ To apply these सात्विकभावs to शृंगार only is the height of folly. On the other hand, their proper 'habitat' is the Bhakti Rasa; we may quote on this head two superb illustrations from Jnaneshwar and Ekanath, namely, their accounts of the अनुसात्त्विक भावs :- ( १ ) ज्ञानेश्वर:- ( ज्ञा. अ. ११. ओव्या २४६ - ५२. ) आंतु आनंदा चेहरें जाहालें । बाहेरी गात्रांचे बळ हारपोनि गेलें । . आपाद पांगुतलें । पुलकांचले ॥ १ ॥ वार्षिये प्रथमदशे । वोहळालिया शैलांचे सर्वांग जैसे 1 विरूढे कोमलांकुरीं तैसे | रोमांच जाहाले ॥ २ ॥ शिवतला चंद्रकरीं । सोमकांत द्राव धरी । तैसिया स्वदकणिका शरीरीं । दाटलिया ॥ ३ ॥ माजि सांपडलेनि अलिकुळें । जळावरी कमळकळिका जेविं आंदोळे । तेविं आंतुलिया सुखोमचेनि वळें । बाहेरि कांपे ॥ ४ ॥ कर्पूरकर्दळीची गर्भपुढे । उकलतां कापुराचेनि कोंदाटे । पुलिका गळती तोवें थेंवुटे । नेत्रौनि पडती ॥ ५ ॥ [ ५०८ ]10 उदयलेनि सुधाकरें। जैसा भरलाचि समुद्र भरे । तैसा वेळोवेळीं ऊर्मिभरें । उचंबळत असे ॥ ६ ॥ ऐसा सात्विकांही आठा भावां परस्परें वर्ततसे हेवा । तेथ ब्रह्मानंदाची जीवा । राणीव फावली ॥ ७ ॥ ( २ ) एकनाथः - (सं. व ६. ११४ ) सात्त्विका भरणें रोमासी दाटणें । स्वेदाचें जीवन येऊं लागे । कांपे तो थरारी स्वरूप देखें नेत्रीं । अश्रु त्या भीतरी वाहताती ॥ १ ॥ आनंद होय पोटी स्तब्ध झाला कंठीं । मौन्य वाक्पुटीं धरुनी राहे । स्वरूप होय || २ | टाकी श्वासोच्छ्वास अनुभाव देखा। जिरवुनी एका VII भक्ति as मूर्धन्यरस. Let us illustrate the doctrine of भक्ति as मूर्धन्यरस from the present work. 1. भक्तयन्तर्गत शृंगाररस. भक्तिरस putting on the apparel of श्रृंगार in Mirabai:- भक्ति. फागुन के दिन चार रे । होरी खेल मना रे होरी खेलि पीव घर आये सोई प्यारी प्रिय प्यार रे' । -I-5.2 Mirabai Contrast शृंगाररस putting on the apparel of जयदेव's गीतगोविंद is attacked by Jagannath Pandit as a pseudo-spiritual work; and as being really erotic in its nature. [ ५०९ ]11 2. भक्त्यन्तर्गत उपहास. उपहास = व्याजस्तुति = ultimate censure, but ap- parent praise. .... ऊधो धनि तुम्हारो बेवहार धनि वै ठाकुर, धनि वै सेवक धनि तुम वर्तनहार । Contrast व्याजनिंदा which involves ultimate praise. 3. भक्त्यन्तर्गत करुणरस. (a) नैनहीन को राह दिखा प्रभु पग पग ठोकर खाऊं मैं । (b) अबकी राखि लेहु भगवान. -I.3.14. " हम अनाथ बैठीं द्रुम डरिया, पारधि साध्यौ वान | -I-3-12 (c) तुम पलक उधारो दीनानाथ मैं हाजिर नाज़िर कब की खड़ी । -I-4-18 . 4. भक्त्यन्तर्गत रौद्र भयानक. We have already pointed out that and भयानक are the objective and subjective counterparts of each other. [ ५१० ]12 तौक पहिरावौ पाँव बेडी ले भरावौ, गाढ़े बंधन बन्धावौ, ओ खिचाओ काची खाल सो .... गिरि ते गिरावौ, कारे नाग ते डसावो, हा ! हा !! प्रोति न छुड़ावौ गिरिधारी नंदलाल साँ -I-3-16 In this respect we may compare the Bhagawad- gita on a superior level :- वक्त्राणि ते त्वरमाणा विशन्ति दंष्ट्राकरालानि भयानकानि केचिद्विलग्ना दशनान्तरेषु सन्दृश्यन्ते चूर्णितैरुत्तमाङ्गैः ॥ 5. भक्त्यन्तर्गतं वीररस. - गीता XI - 27 उत्साह is the स्थायिभाव of वीररस. Compare: — (१) नौकरी शरिअत से करना । हुकुम परि मुरशिद का रखना .... अखी लगाकर मार निशानी। पीछे मत हटना P99 सीढ़ी पकड़ कर चढ़ना बेटा । धीरज से गढ़ लेना ॥ 6. भक्त्यन्तर्गत वीभत्सरस. -I-4-14 वीभत्स रस looks like a contradiction in terms. बीभत्स seems to be just the opposite of रस to the extent of hideousness, yet it may be called it produces वैराग्य, which is the result of जुगुप्सा, घृणा, or निर्वेद which are in स्थायिमावs of वीभत्स. (a) जुगुप्सा - हाड़ जरें ज्यों लाकड़ी केस जरें ज्यों घास जगत पजरता देखि के, कविरा भया उदास -II-1-6 if [ ५११ ](b ) घृणा 333 13 (i) या देही को गरब न करिए, स्यार काग गिध खै हैं, । तीननि में तन के विष्ठा कृमि, कै व्है खाक उड़े हैं ॥ : (ii) उड़ि के जाय बैठि मैले थल, गहिरे चोंच लगे हौ । -I-1-9 -I-1-12 c) निर्वेद - Which, for example, is the result of contemplating on the Seven Lives of Man as in the Song ' दीवाने मन, भजन बिना दुख पैहौ ( I-1-12 ) 7 भक्तयन्तर्गत शान्तरस. (a ) It is curious that some include भक्ति under aria; on the other hand, we might cull out instances of शान्तरस under भक्ति; eg . विसर गई सब आप पराई, जब ते साधू संगत पाई ... जो प्रभु कीनो सो भल मानो, यह सुमति साधू ते पाई ॥ I-2-6 (b ) भक्तिरस may also imply belief in the law of Sufficient Reason:- घरकी तिरिया झिरझिर रोवे बिछुड़ गई मेरी जोड़ी । प्रभुदास तव उठि यों बोले, जिन जोड़ी तिन तोड़ी ॥ I.1.10. [ ५१२ ]14 8. भक्त्यन्तर्गत अद्भुतरस. अद्भुत lends a powerful support to भक्ति. The Eleventh Chapter of the Bhagawadgita is a superb illustration of अद्भुतरस in भक्ति. विस्मय is its स्थायिभाव. The following illustrations may be quoted from परमार्थसोपान:- (a ) (i) रोम रोम दीपक भया, प्रगटे दीनदयाल -II. 5. 15 (ii) रोम रोम सुर उठत है, वाजत नाम तिहार 1 – II. 5. 8. (iii) रोम रोम आनंद उपज कार, आलस सहज भनी (b) दस अवतार एक रत राजें, -I. 5. 14. अस्तुति सहजसे आनी हो ... 'सरिता उमड़ सिन्धुको सोखै, नाहं कछु जाय वखानी हो -I. 5. 17. We may compare with the two last statements the phenomenon of the गङ्गासागर at Calcutta and of the recession of the at Broach, and the conse- quent swallowing of sea-water. (c) विन डोरी विन खम्भे पौढ़ल, आठ पहर झनकार । छुटल जगत कर झुलना हो, प्रेम पदारथ भइल निनार ॥ ―I. 5, 29. [ ५१३ ]15 • It is remarkable that those who have had mystical experience regard the ч as merely a. स्वभावोक्ति. For the high status of अद्भुतरस in the scheme of the Alankaras, compare:--- ज्ञानेश्वरीः - जेथ शांतांचिया घरा अद्भुत आला आहे पाहुणेरा । आणि येरां ही रसा पांतिकरा जाहला मानु || 9 भक्त्यन्तर्गत भक्ति- -XI. 2. There is no other object of adoration for the devotee .except his ultimate self ( अभेदभक्ति ): Compare:- (a ) भगवद्गीता - यत्र चैवात्मनात्मानं पश्यन्नात्मनि तुष्यति (b) ज्ञानेश्वरी-1 दर्पणाहूनि चोखें । दोन्ही होती सन्मुखे तेथ येरों येर देखें | आपण पै जैसे । तैसा देवेंसी पंडुसुतु | आपणपें देवीं देखतु पांडवेंसी देखे अनंतु । आपण पार्थी ॥ (c) परमार्थसोपान - -VI. 20 -XVIII-1590.91. (i) आनंद नहायां बन्दा खुदा, दोनो बिसर गया बेनाम का नाम होकर, रहटाना राहा । -I. 5-27. (ii) स्वयं प्रतिमा वन पुजारी, इस जगत में पुज रहा मौन होकर साधना का भेद पूरा कह रहा है ॥ I. 5-28. है [ ५१४ ] [ ५१५ ](b) एक भरोसो, एक बल, एक आस विस्वास एक राम घनश्याम हित, चातक तुलसीदास । 4. Passion for Liberation :- कोजै प्रभु अपने विरंद की लाज । महा - पतित कबहूँ नहिं आयौं नैकु तिहारे काज । लीजै पार उतारि सूर कों महाराज ब्रजराज । 5. Pangs of Separation :- प्रीति लगी तु नाम की, पल विसरे नाई, नजर करौ मेहर की, -II-4.30 -I.1-6 मोहि मिलौ गुसांई, नैना तरसे दरस को पल पलक न लागे । दर बन्द दीदार का, i निसि वासर जागै । 17 -I-4-16 We may compare with this the fans of ज्ञानेश्वर, एकनाथ and तुकाराम. C. Psychological. G. Intoxication of Devotion :- (a) दरस दिवाना बावला, अलमस्त फकीरा एक अकेला व्है रहा, अस्मत का धीरा । 3 -I-5-22 [ ५१६ ]18 (b) ऐसा देस दिवाना रे लोगों, जाय सो माता होय । विन मदिरा मतवारे झुमै, जनन मरन दुख खोय । (c) दधिको नांव विसर गइ ग्वालिनि 'हरि ल्यो ' ' हरि ल्यो' बोलै । कृष्ण रूप छाकी है ग्वालिनि औरहि ओं रै बोले । -I. 5. 13. -I-3-6 - Compare with this the famous नारदसूत्र मत्तो भवति, स्तब्धो भवति, आत्मारामो भवति -, as well as the expression जडमूढ पिशाचवत्. D. Social. 7. God-devotion, the bond of Universal Love :- जाके प्रिय न राम - वैदेही तजिये ताहि कोटि वैरि सम जद्यपि परम सनेही । ... नातो नेह राम के मनियत, मुहृद सुसेव्य तहाँ लौँ । अंजन कहा आँखि जेहि फूटइ, बहुतक कहउँ कहाँ लौं । -I-2-7 Compare with this the Abhanga of Tukaram:- नारायणीं घडे । जेणें अंतराय होत वाप माय । त्यजावीं तीं । [ ५१७ ]19 E. Mystical 8. Mystical Realisation as a reward for devotion:— (a) रूपासक्ति - साई अलख पलख में झलके, लहलहाट विजली चमके । मन गर हुआ, मन गरक (b) श्रवणासक्ति - -I. 5. 12 जब तें अनहत घोर सुनी इन्द्री थकित गलित मन हुआ, आसा सकल भुनी । (c) अनुभवासक्ति in general :- - रम्भा नृत्य करे विन पग सूँ, चिन पायल ठनकारै । सिद्धि गर्जना अति ही भारी, घुँघुरु-गति झनकारै, गुरु सुकदेव करै जब किरपा, ऐसा नगर दिखावै । चरनदास वा पग के परसे, -I. 5. 14 आवागमन नसावे || -I. 5. 13 IX The अलंकारs in परमार्थसोपान. The Alamkaras are also an expression of ध्वनि, as we have already seen that the Rasas are an expression of af. The Alamkaras are based on three principles - साधर्म्य, वैधर्म्य and लेप. भरतमुनि in his नाट्यशास्त्र has dealt with only 4 अलंकारs - उपमा, रूपक, उत्प्रेक्षा and अर्थान्तरन्यास, Bhāmaha [ ५१८ ]20 deals with about 20%; Dandin in his with about 27; मम्मट in his काव्यप्रकाश with over 64 ; अप्पयदीक्षित in his कुवलयानन्द enumerates and explains about 120; in the, we are restricting ourselves to 24 major Alamkaras, though other S such as may also be found there. Compare, e. g. the in :— But as सदा नगारा कृचका बाजत आटो जाम रहिमन या जग आइ के को करि सका मुकाम । -II-1-1 is interested only in those as which have a spiritual significance, it does not take into account those which have only a literary value. As some of the names of which were employed by the ancient rhetoricians were found unsatisfactory, we have thought it necessary to re-name them. Thus we have employed the ex- pression निगरण for रूपकातिशयोक्ति, महारूपक for माला and परम्परित रूपकs, अन्योक्ति for अप्रस्तुतप्रशंसा, विपर्यय for लेश, and उत्कर्ष for सार. We have also employed the term in a new sense to include both व्याजस्तुति and व्याजनिंदा, and have utilised अप्पयदीक्षित s अन्योन्य for a spiritual purpose for the भरतवाक्य of this work. We shall now illustrate from our Major 24 Alamkaras :-[ ५१९ ], 1. उपमा (a) पुष्प मध्य जिमि वास बसत है, मुकुर मँह जैसे छाई तैसे ही हरि यसै निरंतर 21 घट ही खोजो भाई । -I, 3.8 (b) करउँ सदा तिन्ह के रखवारी जिमि बालक राखइ महतारी । -I. 2. 15 (c) तुलसी मूरति रामकी, घट घट रही समाय ज्यों मेहँदी के पात में, लाली लखी न जाय । 2. रूपक - (a) निराकार की आरसी, साधो ही की देह -- II. 3. 3 लखा जो चाहे अलख को इस ही में लखि लेह ।. --II 3. 13 Expressions such as परम्परितरूपक, साङ्गरूपक, साव- यवरूपक and मालारूपक have been rejectedt in favour of the expression महारूपक. 3. निगरणालंकार -- . We have rejected the term रूपकातिशयोक्ति in favour of निगरण. We have counted upon the expres- sion 'निगीर्याध्यवसान', from which we have taken this term निगरण. (a) झीनी झोनी वीनी चदरिया सो चादर सुरनरमुनि ओढ़ी, ओढ़ि के मैली कीनी चदरिया | दास कबीर जतन कारे ओढ़ी, ज्यों की त्यों धर दीमी चदरिया || चादर here implies ' body '. --I. 2. 8 [ ५२० ]22 (b) मुसाफिर सोता है वेहोस नैन में भरा नींद का रोप । -I. 1. 3. मुसाफिर here includes every one born on Earth. (c) समुझि न परति तिहारी ऊधो, ( कृष्ण ) 4. दृष्टांत हम व्रजनारि गँवार सूरदास धनि तुम्हरि कचेरी, अंधाधुंद दरवार | 10 -I. 1. 5. (a) जो रहीम उत्तम प्रकृति का कर सकत कुसंग चंदन विष व्यापत नहीं, लिपटे रहत भुजंग (b) जब लग अंग पंक नहिं पर सै, -. II. 2. 3. तौ जल कहा पखारै I जो हम पाप करत नहिं भूधर, तौ तू कहा नसावै ॥ 5. अर्थान्तरन्यास -- -I. 5. 35.. सामान्यं वा विशेषं वा यदन्येन समर्थ्यते । यत्र सोऽर्थान्तरन्यासः ॥ (a ) From general to particular : जाके प्रिय न राम- म- वैदेही तजिये ताहि कोटि वैरि सम जद्यपि परम सनेहा | तजेउ पिता प्रह्लाद, विभीषन बंधु, भरत महतारी । वलि गुरु तजेउ नाह व्रज वनितन्ह भे जग मङ्गलकारी ॥ I-2-7 [ ५२१ ]23 (b) From particular to general : Kalidasa excels in illustrations from particular to general; e. g. सरसिज मनुविद्धं शैवलेनापि रम्यं मलिनमपि हिमांशोर्लक्ष्म लक्ष्मी तनोति । इयमधिकमनोज्ञा वल्कलेनापि तन्वी किमिव हि मधुराणां मण्डनं नाकृतीनाम् -Sak. I Act. (c) Both the varieties are found combined in the following song of Kabir :- करमगति टारै नाहिँ टरी मुनि वसिष्ठ से पण्डित ज्ञानि, सोधि के लगन धरी । सीता हरन मरन दशरथ को, वन मे विपति परी । कहत कबीर सुनो भाई साधो, होनी होके रही। 6. व्यतिरेक - (a) जो सुख पावो राम भंजन मे, सो सुख नाहिं अमीरी में । (b) साधो सहज समाधि भली आँख न मूदों कान न रुँध, तनिक कष्ट नहि धारों खुले नैन पहिचान हाँस हाँस, सुन्दर रूप निहारों | सहजसमाधि, superior to हठसमाधि. I-1-13 -I-2-4 --1. 5. 26. [ ५२२ ]24 7. अन्योक्ति - (') We reject the term अप्रस्तुतप्रशंसा in favour of अन्योक्ति. उपल बरसि गरजत तरजि, डारत कुलिस कठोर चितव कि चातक मेघ तजि, कबहुँ दूसरी ओर --II. 4. 30. चातक here stands for an अनन्यभक्त. चातक is the usual symbol employed in all Indian literatures for illustrating अन्योक्ति. The whole of Tulsidas's चातक- चौतीसा is a superb example of continued अन्योक्ति, We may compare with this the Sanskrit verse - रे ! रे ! चातक सावधान मनसा मित्र क्षणं श्रूयताम् अम्भोदा बहवो वसन्ति गगनेः सर्वेऽपि नैतादृशाः । केचिद् वृष्टिभिरार्द्रयन्ति धरण, गर्जन्ति केचिद् वृथा यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः ॥ 8. तुल्ययोगिता and दीपक 1 -- भर्तृहरि वै. शतक. which imply respectively (1) equality of all, and (2) excellence of one. Respective examples: (a) कदली सीप भुजंग मुख, स्वाति एक गुण तीन जेसी संगत होयगी, तैसों ई फल दीन -11.2.2 (b) सिंहों के लैहड़े नहीं, हंसों की नहीं पाँत लालों की नहीं बोरियाँ, साधुं न चलै जमात 9. उल्लेख - -II-3-2 This has been defined and illustrated in चन्द्रालोक, the basis of Appaya Dixit's कुवलयानन्द, as follows :[ ५२३ ]25. बहुभिर्वहुधोल्लेखादेकस्योल्लेख इष्यते । स्त्रीभिः कामोऽर्थिभिः स्वर्दुः कालः शत्रुभिरक्षि सः ॥ Illustration from परमार्थसोपान - जिन्हकै रही भावना जैसी प्रभु मूरत देखी तिन तैसी । डरे कुटिल नृप प्रभुहिं निहारी मनहुँ भयानक मूरति भारी । . विदुषन प्रभु विराटमय दीसा वहुमुख कर पग लोचन सीसा सहित विदेह विलोकहिं रानी सिसुसम प्रीति न जाइ वखानी ॥ Compare also the description of -I-3-5 in the भागवत which in its language and ideas seems definitely to be the proto-type of तुलसीदास मल्लानामशनिर्नृणां नरवरः स्त्रीणां स्मरो मूर्तिमान् - गोपानां स्वजनोऽसतां क्षितिभुजां शास्ता स्वपित्रोः शिशुः । मृत्युर्भोजपतेर्विराट् सुविदुषां तत्रं परं योगिनां वृष्णीनां परदेवतेति विदितो रङ्गं गतः साग्रजः : भाग १० - ४३ - ९६ Compare and contrast तुलसीदास's विदुषन प्रभु विराटमय दीसा and भागवत' विराडविदुषाम्. There seems to be some mistake in the reading of the भागवत which ought to be somewhat like विराट् सुविदुषाम् ; otherwise अर्जुन would be an ignoramus ( अविद्वान् ) . [ ५२४ ]26 10. विरोधाभास - विरोधस्याभास:, not real विरोध. (a) कोस पचास घरै माँ चलिहौ, बाहर होन न पै हौ । (b) डोलत डिगै न बोलत बिसरे, जब उपदेस दृढ़ावै । धरती त्यागि अकासहुँ त्यागै, अधर मड़ैया छावै । (c) मार भी है और प्यार भी है दार भी है दीदार भी है (d) हाथ में कँडी, बगल में सोटा, चारों दिसा जगीरी में । 11 विभावना - 'कारणाभावे कार्योत्पत्तिः '। (a) विन बाजा झनकार उठै जाँ समुझि पर जब ध्यान धरै । बिना ताल जहँ कमल फुलाने तेहि चढ़ि हंसा केलि करें । (b) विनि करताल पखावज बाजे, अणहद की झणकार रे, विनि सुर राग छतीसूँ गावै, रोम रोम रंग सार रे ॥ -I. 1. 12. -I. 4. 3. - II. 5.26. -- I. 2. 4. -I. 5. 16. -I. 5. 2. The अनाहतनाद is an excellent illustration of विभावना. [ ५२५ ]27 12. विशेषोक्ति- ' कारणसत्त्वेऽपि कार्याभावः ' । (a) खरच न खूटै, चोर न लूटै, दिन दिन बढ़त सवायो । (b) पुनि पुनि पवित परम रस, तब हूँ प्यास न जाय ॥ -I. 5. 1. . - II. 5.17. 13. पर्यायोक्त ( Circumlocutory assertion ) - कविरा खड़ा बजारमें, लिये लुकाठी हाथ जो घर फूँके आपना, चले हमारे साथ | 14. काव्यलिंग - लिङ्गम् = ( i ) कारणम् ; (ii) चिन्हम्. (a) सवद निरंतर से मन लागा, मलिन वासना त्यागी । ऊठत बैठत कबहु न छूटै, ऐसी तारी लागी ॥ -II. 2. 13. -I. 5-26. काव्यलिंग with पर्याय - Reason with consecutive state- ments becomes even more impressive :- - (b) घर घर माँगे टूक, पुनि भूपति पूजै पाय ते तुलसी तब राम विनु, ते अब रामसहाय ॥ 15. साकृत ( Significant epithet )- -II. 3-8. रकीवों ने लिखाई हैं रपटें, जा जा के थाने में कि अकवर नाम लेता है, खुदा का इस जमाने में ॥ - II, 4-21. [ ५२६ ]28 The present-day interpretation of ' इस जमाने में - would be In these days of secular government'. 16. यथासङ्ख्य यथासङ्ख्यं क्रमिकाणां क्रमेणैव समन्वयः Corresponding and Consecutive statement:- भाव कुभाव अनख आलस हूँ नाम जपत मङ्गल दिसि दस हूँ • भावसहित शकर जयौ, जपि कुभाव मुनि वालि कुम्भकरन सालस जप्यौ, अनखसहित दसमाथ । 17. स्वभावोक्ति - -II. 4. 23. ( a ) From the physical point of view:- (i) तन थाके, कर कम्पन लागे, ज्योति गई नयनन तें । (ii) सन्निपात कफ कण्ठ निरोधी, रसना टूटी जात । -I-I-8 (b) From the spiritual point of view :- 18. उदात्त -- घूमत नैन शिथिल भइ काया, अमल जो सुरत सनी । - रोम रोम अनंद अपज करि, आलस सहज भनी ॥ उदात्तं वस्तुनः सम्पत् ' ( सम्पत् = समृद्धिः ) -- I. 5.14 ( a ) मोतियन का मुँह वरसता, सो ब्रह्मा ज्ञान विधाता, खूब देख नजरसे अभी, रंज सोना विखरा सभी, आगे पीछे मोरकी पाँखें, लहलहाट बिजली चमके ॥ -I-5-12 [ ५२७ ]29 ८... (b) : 1. रोम रोम सुर उठत है, वाजत नाम तिहार । -II-5.8 ii. रोम रोम दीपक भया, प्रगटे दीन दयाल | -II-5-15 iii. रोम रोम आनंद उपज करि, आलस सहज भनी ! -I-5-14' This Alamkara may be a परिपोषक of अद्भुतरस. 19. व्याजस्तुति which implies ultimate censure . ऊधो धनि तुह्मरो देवहार । धनि वै ठाकुर, धनि वै सेवक, धनि तुम वर्त्तन हार || -I-1-5 We may understand as inclusive of both व्याजस्तुति and व्याजनिन्दा, which imply ultimate censure and ultimate praise respec- tively. The term व्याजोक्ति, however, as employed by rhetoricians implies concealment of feelings as .in ' हा शैत्यं तुहिनाचलस्य', where शंकर is speaking of the cold of the Himalaya Mountain when he wants to hide his horripilation at the touch of पार्वती, and thus not far different from aчg which implies an express statement as in ' न हे नभो मण्डल वारिराशी '. 20. उत्कर्ष ( Climax ) - ' उत्तरोत्तरमुत्कर्षः सार इत्यभिधीयते . We prefer the term उत्कर्ष to सार as used by the rhetoricians. [ ५२८ ]30 निर्गुन ते एहि भाँति थंड, नाम प्रभाव अपार कहे ऊँ नाम बड़ राम तें, निज विचार अनुसार । } II-4-7 The Pada 'जोगी मत जा, मत जा' (I. 4. 17 ) in परमार्थ - सोपान is also a fine example of उत्कर्षालंकार where उत्कर्ष in the stages of करुणरस is very well manifest - ed. The पद ' इतनी कृपा हो स्वामी ' ( I. 3. 17 ) has also ascending stages of करुणरस, 21. विषम अननुरूप घटनावर्णन ( 8 ) छैला वनकर फिर बाग में, घर पगड़ी में फूल ! लगा झपेटा काल का, जाय चौकड़ी भूल || (b) पिय को हेरन मैं गई, हेरत गई हेराय I. 1. 1C. पिय को पहिचाना नहीं, पिय घट में गया समाय । -II. 5.22. An excellent illustration of this अलंकार, from a सुभाषित in Sanskrit on a jubilant deer giving up the ghost by falling into a well, is as follows :- (c) छित्वा पाशमपास्य कूटरचनां भक्त वा बलाद्वागुरां पर्यन्ताग्निशिखाकलापजटिलान्निःसृत्य दूरं वनात् । व्याधानां शरगोचरादतिजवेनोत्प्लुत्य धावन् मृगः कृपान्तः पतितः करोति विमुखे किं वा विधौ पौरुषम् ॥ 22. विपर्यय - We prefer this term to लेश which कुवलयानंद defines as :-- 'लेशः स्याद्दोषगुणयोर्गुणदोषत्वकल्पनम् ' [ ५२९ ]illustrations from परमार्थसोपान-- राम हि चितव सुरेस सुजाना गौतम शाप परम हित माना । देव सकल सुरपति हि सिहाहीं आजु पुरन्दर सम कोउ नाहीं ॥ 23. समुच्चय- गोरस वैचत हरि मिलें, एक पंथ दो काज । 24 अन्योन्य--. 新 मझधारा का माँझी हूं, तुम भवसागर के केवट हो । मैं सुरसरि पार उतार दिया, भवसागर पार लगा देना || -I. 1-7. -II. 3-11. 31 समाप्तम् -I- 3-11, [ ५३१ ]INDEX OF AUTHORS.. PADAS Chap. No. अज्ञात 1 मैं मझधारा का माँझी हूँ III 11 2 नैनहीन को राह दिखा प्रभु III 14 3 घर तजों, बन तजों, नागर नगर III 15 4 तौक पहिरावौ, पाँव वेडी लं III 16 एकनाथ 1 गुरु कृपाञ्जन पायो रे भाई V 11 कबीर 1 केहि समुझावों सव जग अन्धा 2 बहुरि नहिं आवना या देस I I 3 दिवाने मन भजन विना I 4 करम गति टारे नाहि टरी I 5 रे दिल गाफिल गफलत मत I 15 6 मन लागो यार फकीरी में II 7 झीनी झीनी वीनी चदरिया II 8 ऐसी आरति त्रिभुवन तारै III 9 गुरु बिन कौन बतावै वाट IV 10 साधो सो सद्गुरु मोहि भावै IV 2123418212 11 वोई सद्गुरु सन्त कहावै IV 3 12 अपने घट दियना बारु रे IV 4 13 अजर अमर इक नाम है IV 7 1 14 या विधि मनको लगाव IV 8 15 भूले मन समझके लाद लदनिया IV 10 16 नौकरी शरिअतसे करना IV 14 17 प्रीति लगी तुव नामकी IV 16 [ ५३२ ]18 महरम होय सो जान साधो 19 रस गगन गुफा में अजर झर 20 चुवत अमीरस भरत ताल जहँ 21 ऐसो है रे हरिरस V 15 V 16 17 18 22 हो तो कोई पिये रामरस V 19 23 है कोई सन्त सहज सुख V 21 24 दरस दिवाना बावला V 22 25 हमन है इश्क मस्ताना V 23 26 मन मस्त हुवा तब V 24 27 रमैया कि दुलहिनि लूटल V 25 28 साधो सहज समाधि भली V 26 29 कहूँ रे जो कहिये की V 33 30 गुरुने मोहि दीन्हीं अजव V 34 कृष्णानंद 1 मुसाफिर सोता है वेहोस I 3 गिरीशचन्द्र शर्मा 1 बन्धनों की शङखला को V 28 गुलाल 1 तत्त हिण्डोलवा सतगुरु V 29 गोरखनाथ 1 शून्य शिखरमें सुरत लगाय V 7 चरनदास 1 ब्राह्मण सो जो ब्रह्म पिछान II 5 2 करनी विन कथनी इसी II 10 3 और देवल जहँ धुंधली V 10 4 ऐसा देस दिवाना रे V 13 5 जब ते अनहत घोर सुनी V 14 [ ५३३ ]1 केशव कहि न जाय iii तुलसीदास 2 शंकर रामरूप अनुरागे 3 मनता तू न गई मेरे मन तें 1 4 1 7 I 8 4 जाके प्रिय न राम - वैदेही II 7 5 जेहि जय होइ सो स्यन्दन II 9 6 सात्त्विक श्रद्धा धेनु सुहाई II 11 7 पावन पर्वत वेद पुराना II 8 सुनु मुनि तोहि कहउँ सहरोसा II 9 नवधा भगति कहउँ तोही पाहि II 16 10 सोइ सच्चिदानंद घनरामा III 11 सुनु गिरिजा हरिचरित सुहाये III 125934 12 जिन्हकं रही भावना जैसी III 5 13 नाम रुप दुइ ईस उपाधी IV 5 14 काहे न रसना रामहि गावहि IV 6 15 बिनु पग चलें सुने बिनु काना IV 6 दादू 1 सो काफिर जो वोल काफ़ II 3 2 तौ निवहं जन सेवक तेरा III 9 3 कोरी साल न छॉर्ड रें IV 11 4 रामरस मीठा रे कोई पी V 20 धरमदास 1 झरि लागे महलिया गगन V 8 नानक 1 बिसर गई सब आप II 6 2 काहे रे बन खोजन जाई III 8 3 चेतना है तो चेतले IV 9 प्रभुदास 1 क्या तन माँजता रे H 10 [ ५३४ ]iv बहिरो 1 इतनी कृपा हो स्वामी III 17 मच्छेन्द्र 1 तो भी कच्चा वे कच्चा IV 12 मन्सूर 1 अमर है शौक मिलने का IV 13 महिपति 1 साई अलख पलख में झलके V 2 क्या वे किसी से काम V 23 12 30 मीराबाई 1 कोई स्याम मनोहर त्योरी III 6 2 जोगी मत जा, मत जा, IV 17 3 तुम पलक उधारो दीनानाथ IV 18 4 पायो जी मैने रामरतन V 1 5 फागुन के दिन चार रे V 6 साघु कि सङगत पाई रे V 23 मौला 1 जो पीर मेरा बड़ा ओलिया V 27 यारी 1 झिलमिल झिलमिल वरसै नूरा V 9 रामानन्द 1 कत जाइए रे घर लाग्यो रंगु III 1 रैदास 1 अव कैसे छूटे नाम रट लागी III 7 2 नरहरि चंचल है मति मोरी III 10 3 आरती कहाँ लो जोव V 31 4 पावुन जस है माधो तेरा V 32 [ ५३५ ]V सूरदास 1 धोखे ही घोखं उहकायो I1 2 ऊधो धनि तुम्हरो वेवहार I5 3 कीजै प्रभु अपपे विरदकी लाज I 6 4 जा दिन मन - पंछी उड़ि जैह I 9 ..5 रे मन जनम अकारथ जात I 6 छाँड़ि मन हरि - बिमुखन को सङ्ग II 7 अब मैं नाच्यों बहुन गुपाल II 8 गोपी सुनहु हरि सन्देस II 9 ऊधो हमहि न जोग सिख है II 10 अबकी राखि लेहु भगवान III 112312 14 14 11 मेरो मन अनत कहाँ सुख पाव III 13 12 सुनारे मैने निर्बल के बल IV lg 13 वन्दउँ श्रीहरि-पद सुखदाई V 4 14 अव तो प्रगट भई जग जानी V 5 [ ५३६ ]INDEX OF AUTHORS DOHAS. Chap. No. अकबर 1 रकीबोने लिखाई है रपटे IV 2 अज्ञात 1 पाती झडती देखते I 2 क्षणभङ्गुर जीवन की कलिया I HH 3 कच्चे में नीका लग I 4 कहूँ जाये कहँ ऊपने I 5 कदली सीप भुजङ्गमुख मृदङ्ग कहै धिक् है धिक् है 6 7 ऋतु बसन्त याचक भयो II 230 +52 4 . II 5 II 7 8 चढ़ा मन्सूर सूलीपर II. 14 9 भजन भरोसे रामके III 14 10 रामनाम सब कोइ कहे IV 10 V11 काल करो सो आज कर IV 14 ✓ 12 श्वास श्वास पर हर भजो IV 15 13 माला तो करमें फिरं IV 17 14 बार बराबर बारि है IV 29 15 लिखा पढीकी बात नहीं V 1 16 हाड़ सूखि पिञ्जर भए V 00 8 17 मकड़ी चढ़ती तारसे V 12 18 बूंद समानी बूंद में V 13 19 सुन्न सहज मन सुमिरते V 19 20 लागी लागी सब कह V 20 21 पियको हेरन में गयी V 22 22 बड़े बड़ाई ना करें 23 तरुवर फल नहीं खात है > > V 29 32 [ ५३७ ]vii कवीर 1 हाड़ जरें ज्यों लकड़ी I 6 2 चींटी चावल ले चली II '1 3 कबिरा तेरी झोपड़ी II 4 4 गाया है वूझा नहीं II 6 5 सहज मिलै सो दूधसम II 8 6 कबिरा खड़ा बजार में II 13 17 साधु कहावन कठिन है II 15 8 सन्त सन्त सब एक हैं III 351 9 सिंहों के लेहड़े नहीं III 2 10 चलती चक्की देख के 1II 6 i1 कबीर कूता रामका III 7 12 पीछे माँगे चाकरी III 10 13 जो चाहे आकार तू III 12 14 निराकार को आरसी III 13 15 क्षीररूप सतनाम है IV 1 16 गुरु तो वही सराहिए IV 2 17 गुरू कुम्हार सिख कुम्भ है IV 3 18 कनफूंका गुरु हद्द का IV 4 19 गुरु गोविन्द दोऊ खड़े IV 5 20 एक लख चन्दा आन धरि IV 6 21 शुन्य मरं अजपा मर IV 13 22 काँकर पाथर जोडकर IV 16 23 जिन खोजा तिन पाइया IV 20 24 सर्गुणकी सेवा करो IV 25 25 कबिरा धारा अगमकीं IV 26 26 लाख कोस जो गुरु बर्स IV 27 27 जो देखे सो कह नहीं V 4 28 जो गूंगे के सैन को V 5 29 हीरा तहाँ न खोलिये V 6 [ ५३८ ]viii 20 गुण इन्द्री सहजै गये V 7 31 सब बाजे हिरदे वर्ज V .9 32 अलख अलख पुरुष निर्वाण है V 10 33 सबद सवद का अन्तरा V 11 34 हरि दरिया सूभर भरा V 14 35 सुन्न मंडलमें घर V 15 36 गगन गरजि वरसै अमी V 16 37 पिञ्जर प्रेम प्रकासिया V 18 38 हृदया भीतर आरसी V 21 39 मनुवा मेरो मरि गयो V 23 30 कविरा देखा एक अङ्ग V 24 41 सुरत उड़ानी गगनको V 25 42 कविरा खड़ा बजार में दोनों V 30 43 मेरा मुझ में कुछ नहीं V 31 44 कबिरा हम गुरुरस पिया V 33 45 नोन गला पानी मिला 46 हद हद पर सब ही गया >> 34 35 तुलसीदास 1 तुलसी कर पर कर करें II 9 2 तुलसी यह जग आयकै II 11 3 घर राखे घर जात है II 12 4 तुलसी मूरति राम की III 3 5 अन्तर्जामिहुँ तें बड़ III 4 6 सगुनह अगुनहि नहि कछु III 5 7 घर घर माँगे टूक III 8 चित्रकूटके घाट पर III 88 9 अगुन सगुन दुइ ब्रह्म सरूपा IV 7 10 हम लखि लखहि हमार IV 8 11 एक छत्र एक मुकुटमनि IV 9 [ ५३९ ]ix 12 रामनाम मणि दीप घरू IV 13 नाम रामको कल्पतरु IV 14 तुलसी ऐसे नामको IV 15 भाव कुभाव अनख आलस IV 23 16 एक भरोसो एक वल IV 30 12222 11 17 तुलसी या संसार को V 2 तुलसीपत्नी 1. अस्थिचर्ममय देह मम II 10 धरनीदास 1 धरनी पलक पर नहीं V 17 मन्सूर 1 बड़ा लुफ्त है यार इश्क में V 26 2 दी गई मन्सूर को सूली V 27 रहीम 1 सदा नगारा कूचका I 2 जो रहीम उत्तम प्रकृति II 3 3 तू रहीम मन आपनो IV 4 प्रीतम छवी नैनन बसी IV 19 5 रहिमन गली है साँकरी IV 6 सर सूखे पन्छी उड़ IV 7 रहिमन बात अगम्य की V 28 8 तरुवर फल नहि खात है V 32 138228 22 24 सूरदास 1 चलो सखी तहँ जाइए III 11 2 हाथ छुड़ाये जात हो V3 [ ५४१ ]ALPHABETICAL INDEX OF PADAS. Pada Author Chap. No. 1 अमर है शौक मिलने का मन्सूर IV 13 2 अजर अमर इक नाम है कवीर IV 7 3 अपने घट दियना बारु रे कवीर IV 4 4 अबको राखि लेहु भगवान सूरदास III 12 5 अब कैसे छूटे नाम रट लागी रैदास III 7 6 अब तो प्रगट भई जग जानी सूरदास V 5 7 अब मैं नाच्यों बहुन गुपाल सूरदास II 2 8 आरती कहाँ लौ जोवै रैदास V 31 9 इतनी कृपा हो स्वामी वहिरो III 17 10 ऊधो धनि तुम्हरो वेवहार सुरदास I5 11 ऊधो हमहि न जोग सिखेहं सूरदास II 14 12 ऐसा देस दिवाना रे चरनदास V 13 13 ऐसी आरति त्रिभुवन तारं कबीर III 2 14 ऐसो है रे हरिरस कवीर V 18 15 और देवल जहँ धुंधली चरनदास V10 16 कत जाइए रे घर लाग्यो रंगु रामानन्द III 1 17 करनी बिन कथनी इसी चरनदास II 10 18 करम गति टारं नाहि टरी कवीर I 13 19 कहूँ रे जो कहिबे की 20 काहे न रसना रामहि गावहि 21 काहे रे बन खोजन जाई 22 कीजै प्रभु अपने विरदकी लाज 23 केशव कहि न जाय 24 केहि समुझावों सब जग अन्धा 25 कोई स्याम मनोहर त्योरी 26 कोरी साल न छोड़े दें कवीर V 33 तुलसीदास IV 6 नानक III 8 सूरदास I 6 तुलसीदास 1 4 कबीर I 2 मीराबाई III 6 दादू IV 11 [ ५४२ ]ii 27 क्या तन माँजता रे प्रभुदास I 10 28 क्या वे किसी से काम महिपति V 30 29 गुरु कृपाञ्जन पायो रे भाई एकनाथ V 11 30 गुरुने मोहिं दीन्हीं अजब कवीर V 34 31 गुरु बिन कौन बतावे वाट कबीर IV 1 32 गोपी सुनहु हरि सन्देस सूरदास II 13 33 घर तजौं, बन तजों, नागर नगर अज्ञात III 15 35 चेतना है तो चेतले 34 चुवत अमीरस भरत ताल जहँ 36 छाँड़ि मन हरि - विमुखन को सङ्ग सूरदास कवीर V 17 नानक IV 9 II 1 37 जब ते अनहत घोर सुनी चरनदास V 14 38 जाके प्रिय न राम वैदेही 39 जा दिन मन - पंछी उड़ि जैह 40 जिन्हकं रही भावना जैसी तुलसीदास II 7 सूरदास I 9 तुलसीदास III 5 41 जेहि जय होइ सो स्यन्दन तुलसीदास II 9 42 जोगी मत जा, मत जा, मीराबाई IV 17 43 जो पीर मेरा बड़ा औलिया मौला V 27 44 झरि लागे महलिया गगन धरमदास V 8 45 झिलमिल झिलमिल बरसे नूरा यारी V. 9 46 झीनी झीनी बीनी चदरिया कवीर II 8 47 दिवाने मन भजन विना कवीर I 12 48 घोख हो धोख डहकायो सूरदास I 1 49 तत्त हिण्डोलवा सतगुरु गुलाल V 29 50 तुम पलक उधारो दीनानाथ 51 तो भी कच्चा वे कच्चा मीराबाई IV 18 मच्छेंद्रनाथ IV 12 52 तौक पहिरावी, पाँव वेडी लं अज्ञात III 16 53 तो निवहँ जन सेवक तेरा दादू III 9. 54 दरस दिवाना बावला कबीर V 22 55 नरहरि चंचल है मति मोरी रैदास III 10 56 नवधा भगति कहउँ तोही पाहि तुलसीदास II 19 [ ५४३ ]57 नाम रूप दुइ ईस उपाधी 58 नैनहीन को राह दिखा प्रभु 59 नौकरी शरिअतसे करना अज्ञात कवीर तुलसीदास IV 5 III 14 IV 14 60 पायो जी मैने रामरतन मीराबाई V 1 61 पावन जस है माधो तेरा रैदास V 32 62 पावन पर्वत वेद पुराना तुलसीदास II 12 63 प्रीति लगी तुव नामकी कवीर IV 16 64 फागुन के दिन चार रे 65 बन्धनों की शङखला को 66 बहुरि नहिं आवना या देस 67 बिनु पग चलै सुनै बिनु काना 68 बिसर गई सब आप 69 ब्राह्मण सो जो ब्रह्म पिछाने मीराबाई V 2 गिरीशचन्द्र V 28 कबीर I11 तुलसीदास IV 6 नानक II 6 चरनदास II 5 70 भूले मन समझके लाद लदनिया कबीर IV 10 71 मन मस्त हुवा तब कवीर V 24 72 मन लागो यार फकीरी में कवीर II 4 73. ममता तू न गई मेरे मन तें तुलसीदास I 8 74 महरम - होय सो जार्न साधो कवीर V 15 75 मुसाफिर सोता है वेहोस कृष्णानंद I 3 76 मेरो मन अनत कहाँ सुख पावै सूरदास III 13 77 में मझधारा का माँझी हूँ अज्ञात III 11 78 या विधि मनको लगाव कवीर IV 8 79 रमैया कि दुलहिनि लूटल कवीर V 25 80 रस गगन गुफा में अजर झरै कवीर V 16 81 रामरस मीठा रे कोई. पी दादू V 20 82 रे दिल गाफिल गफलत मत कवीर I 15 83 रे मन जनम अकारथ जात सूरदास I 14 84 वन्दउँ श्रीहरिपद सुखदाई सूरदास V 4 85 वोई सद्गुरु सन्त कहावै 86 शंकर रामरूप अनुरागे कवीर IV 3 तुलसीदास 1 7 [ ५४४ ]iv 87 शून्य शिखरमें सुरत लगाय 7 गोरखनाथ V.7 88 साई अलख पलख में झलके महिपति V 12 89 सात्त्विक श्रद्धा धेनु सुहाई तुलसीदास II 11 90 साधु कि सङगत पाई रे मीराबाई V 3 91 साधो सहज समाधि भली कवीर V 26 92 साधो सो सद्गुरु मोहिं भाव कवीर IV 2 93 सुनारे मैने निर्बल के वल सूरदास IV 15 94 सुनु गिरिजा हरिचरित सुहाये 95 सुनु मुनि तोहि कहउँ सहरोसा. 96 सोइ सच्चिदानंद घनरामा तुलसीदास III 4 तुलसीदास तुलसीदास III 3 II 15 97 सो काफिर जो बोलै काफ दादू II 3 98 हमन है इश्क मस्ताना कवीर V 23 99 है कोई सन्त सहज सुख कवीर V 21 100 हो तो कोई पिये रामरस कवीर V 19 [ ५४५ ]ALPHABETICAL INDEX OF DOHAS.. Doha 1 अगुन सगुन दुइ ब्रह्मसरूपा Chap. No. IV 7 2 अन्तर्जामि तें बड़ III 4 3 अलख पुरुष निर्वाण है V 10 4 अस्थिचर्ममय देह मम II 10 5 ऋतु वसन्त याचक भयो II 7 6 एक छत्र एक मुकुटमनि IV 9 7 एक भरोसो एक बल IV 30 8 एक लख चन्दा आन धरि IV 6 9 कच्चे में नीका लग I 4 10 कदली सीप भुजङ्गमुख II 2 11 कनफूंका गुरु हद्द का 12 कबिरा खड़ा बजार में दोनों 13 कबिरा खड़ा बजार में लिये IV 4 V 30 II 13 14 कबिरा तेरी झोपड़ी II 4 15 कविरा देखा एक अङ्ग V 24 16 कबिरा धारा अगमकीं IV 26 17 कविरा हम गुरुरस पिया V 33 18 क़वीर कूता रामका III 7 19 कहँ जाये कहें ऊपने I 5 20 काँकर पाथर जोडकर IV 16 ✓ 21 काल करो सो आज कर IV 14 22 गगन गरजि वरसे अमी V 16 23 गाया है बूझा नहीं II 6 24 गुण इन्द्री सहजं गये V 7 25 गुरु कुम्हार सिख कुम्भ है IV 26 गुरु गोविन्द दोऊ खड़े IV 35. [ ५४६ ]28 घर घर माँगे टूक 29 घर राखे घर जात है 27 गुरु तो वही सराहिए 1 IV 200 III 8 II 12 30 चढ़ा मन्सूर सूलीपर II 14 31 चलती चक्की देखके 1II 6 32 चलो सखी तहँ जाइए III 11 33 चित्रकूटके घाट पर III 9 34 चींटी चावल ले चली II 1 35 छीररूप सतनाम है IV 1 36 जिन खोजा तिन पाइया 37 जो चाहे आकार तू IV 20 38 जो देखे सो कहै नहीं 39 जो रहीम उत्तम प्रकृति 40 जो गूंगे के सैन को 41 तरुवर फल नहीं खात है 42 तुलसी ऐसे नामको 43 तुलसी कर पर कर करें 44 तुलसी मूरति राम की 45. तुलसी यह जग आयक 46 तुलसी या संसार को III 12 V4 II 3 V 5 V 32 IV 22 II 9 III 3 II 11 V 2 47 तू रहीम मन आपनो 1V 18 48 दी गई मन्सूर को सूली 49 धरनी पलक पर नहीं V 27 V 17 50 नाम रामको कल्पतरु IV 12 51 निराकार को आरसी III 13 52 नोन गला पानी मिला V 34 53 पाती झडती देखते I 2 54 पिञ्जर प्रेम प्रकासिया 55 पियको हेरन में गयी 56 पीछे माँगे चाकरी . V 18 V 22 III 10 [ ५४७ ]57 प्रीतम छवी नैनन बसी 58 वड़ा लुफ्त है यार इश्कमें vii IV 19 V 26 59 बड़े बड़ाई ना करें V 29 60 बार वरावर वारि है IV 29 61 बूंद समानी बूंद में V 13 62 भजन भरोसे रामके III 14 63 भाव कुभाव अनख आलस IV 23 64 मकड़ी चढ़ती तारसे V 12 65 मनुवा मेरो मरि गयो V 23 66 माला तो करमें फिर 67 मृदङ्ग कहँ धिक् है धिक् है IV 17 II 5 68 मेरा मुझ में कुछ नहीं V 31 69 रकीवोने लिखाई हैं रपटे IV 21 70 रहिमन गली है साँकरी IV 24 71 रहिमन बात अगम्य की V 28 72 रामनाम मणि दीप धरु IV 11 73 रामनाम सब कोई कहे IV 10 74 लाख कोस जो गुरु बर्स IV 27 75 लागी लागी सब कहे V 20 76 लिखा पढीकी बात नहीं V 1 77 श्वास श्वास पर हर भजो IV 15 78 शुन्य मरे अजपा मरं 79 सगुनह अगुनहिं नहि कछु 80 सदा नगारा कूचका 81 सन्त सन्त सब एक हैं. IV13 III 5 I1 III 1 182 सवद सवद का अन्तरा V 11 83 सव बाजे हिरदे वजें V 9 84 सर सूखे पन्छी उड़ IV 28 85 सर्गुणकी सेवा करो IV 25 86 सहज मिले सो दूधसम II 8 [ ५४८ ]87 साधु कहावन कठिन है 88 सिंहों के लेहड़े नहीं viii II 15 III 2 89 सुन मंडलमें घर V 15 90 सुन्न सहज मन सुमिरते V 19 91 सुरत उड़ानी गगनको V 25 92 हद हद पर सब ही गया V 35 93 हम लखि लखहिं हमार IV 8 94 हरि दरिया सूभर भरा V 14 95 हाड़ जरें ज्यों लाकड़ी I 6 96 हाड़ सूखि पिञ्जर भए V 8 97 हाथ छुड़ाये जात हो V 3 98 हीरा तहाँ न खोलिये V 6 99 हृदया भीतर आरसी V 21 100 क्षणभङ्गुर जीवन की कलिया I 3 [ ५४९ ] [ ५५० ]भारतीय विद्या भवन अमृते तु विद्या बंबई