पृष्ठ:हिन्दी विश्वकोष अष्टादश भाग.djvu/२७६

विकिस्रोत से
यह पृष्ठ अभी शोधित नहीं है।

२७३ मृत्युञ्जय

मृत्युञ्जय (सं० पु०) मृत्यु जितवान् जि-खल् मुमच् । शिव, महादेव । इन्होंने मत्युको जय किया था, इसीसे इनका नाम मृत्युञ्जय हुआ। इनका नामनिरूपण इस प्रकार देखा जाता है- शिवो लीनो निर्गुणे चेत् श्रीकृष्णे प्राकृते लये । कथं तव गुरोर्नाम मृत्युञ्जय इति श्रुतौ ॥

सुतपा उवाच ।
ब्रह्मणोऽन्ते मृत्युकन्या प्रनष्टा जलबिन्दुवत् । संहर्त्री सर्वलोकाणां ब्रह्मादीनां नराधिप ॥ कतिधा मृत्युकन्यानां ब्रह्मणां कोटिशो लये । कालेन लीनः शम्भुश्च सत्त्वरूपी च निर्गुणे ॥ मृत्युकन्या जिता शश्वत् शिवेन गुरुणा मतम् । न मृत्युना जितः शम्भुः कल्पे कल्पे श्रुतौ श्रुतम् ॥ इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ५१ अध्यायः ॥

प्राकृतिक लयमें श्रीकृष्ण एवं निर्गुणमें शिवजी जब लीन होते हैं तव उन्हें मृत्युञ्जय कैसे कहा जा सकता ? इसके उत्तरमें सुतपाने कहा है-ब्रह्माके लय होने पर मृत्युकन्या जलबिन्दुके समान नष्ट हो जाती है, ये ही सर्वलोक और ब्रह्मादिको संहार करनेवाली है । ब्रह्मा और मृत्युकन्याके करोड़ों बार लय होने पर सत्त्व रूपी शिव काल द्वारा निर्गुणमें लीन हो जाते हैं। अत एव शिवने बारंबार मृत्युको जीता है किन्तु मृत्यु उन्हें जीत न सकी है। इसीलिये उनका नाम मृत्युञ्जय हुआहै। मृत्युञ्जयतन्त्रमें लिखा है, कि संकट पीड़ादि उपस्थित होने पर मृत्युञ्जयकी पूजा करने पर सभी प्रकारके रोग शीघ्र दूर हो जाते हैं। इस शिवपूजाका विधान नीचे लिखा जाता है। ८० तोला मृत्तिका ले कर पौराणिक मन्त्र शिव बनावे । पाश्चात् कांसेके पात्रमें इन्हें स्थापन कर यथाविधि पूजा करे । पहले पञ्चगव्यसे और पीछे पञ्चगव्यके प्रत्येक पदार्थको ले कर स्व स्व मन्त्र द्वारा स्नान करोना चाहिये। जिसे रोग हुआ हो उसके रोगकी शान्तिको कामनासे नाम गोत्रादिका उच्चारण कर सङ्कल्प करे । पश्चात् यथाविधि पोडशोपचार पूजा कर सहस्र बिल्वदल उत्सर्ग तथा सहस्र बार जप करे । अनन्तर होम करना, होमके बाद उपयुक्त दक्षिणा देना उचित है। कारण, इस पूजामें किसी वातकी न्यूनता न होनी चाहिये। इस प्रकार एक ही शिवपूजा करनेसे फल प्राप्त हो सकता है, किन्तु कलियुगमें समयके प्रभावसे प्रत्येक कामको, चार वार करना आवश्यक है । अतएव यह पूजा भी चार बार करनी चाहिये। दुसरे दूसरे युगमें एक बार करने का विधान है। पूजा समाप्त होने पर इस पूजाका ८० तोला भर जल तांबेके पात्रमें लेकर कुशसे रोगीका शरीर सोंचे। इस प्रकार अनुष्ठान करनेसे रोगी सब प्रकारके रोगोंसे मुक्त हो जाता है।

मृत्युञ्जयं समापूज्य लिङ्गं त्रिभुवनेश्वरम् । रोगात्ता मुच्यते रोगाद्वद्धो मुच्येत बन्धनात् ॥ यस्तु संपूजयेद्भक्त्या लिङ्गं मृत्युञ्जयाभिधम् । यमोऽपि प्रणमेद्भक्त्या किं करिष्यति चामयः ॥ तस्य पूजाविधिं वक्ष्ये शृणु मत्प्राणवल्लभे । जातिभेदे मृत्तिकान्तु गृहीत्वाशीतितोलकम् ॥ निर्र्माय पार्थिवं लिङ्गं कांस्याधारे निवेशयेत् । पौराणिकेन मन्त्रेण कुर्याच्च गठनं बुधः ॥ स्नापयेत् पञ्चगव्येन प्रत्येकस्याष्टतोलकम् । स्वस्वमन्त्रैश्च प्रत्येकद्रव्येण खापयेत् सुधीः ॥ रोगक्षयकामनया नामगोत्रादिपूर्वकम् । उपविश्यासने विप्रो धृत्वा धौते च वाससी ॥ रुद्राक्षमालां कण्डे वै धृत्वा भस्मत्रिपुण्ड्रकम् । उपचारं षोडशकं देयं भक्त्या प्रयत्नतः ॥ सुवर्णस्यासनं देयं तथैवाभरणानि च । वस्त्रयुग्मं प्रदद्यात्तु परिधेयं यथा भवेत् ॥ मधुपर्कं कांस्यपात्रे दद्याद्भोजनयोग्यकम् । बिल्वपत्रसहस्रञ्च अभग्नं विनिवेदयेत् ॥ एवं संपूज्य लिङ्गैकं जपेन्मन्त्रं सहस्रकम् । ततो होमं प्रकुर्याच्च दक्षिणां ब्राह्मणे ददेत् ॥ सुवर्णं वा तदर्द्धं वा देवि! विभवमानतः । अङ्गहीना न कर्त्तव्या पूजा चाफलदा यतः ॥ एकलिङ्गं समाराध्य फलं स्यादन्यके युगे । तत् फलं लभते देवि! कलौ सङ्ख्या चतुर्गुणा ॥ ताम्रपात्रे तु संस्थाप्य अशीतितोलकं जलम् । तज्जलेनैव देवेशि! कुशैः संमार्ज्य रोगिणम् ॥ क्षिपेद्दीपशिखायाञ्च मन्त्रमुच्चार्य मामकम् । एवं विधिविधानेन पूजयेन्मम लिङ्गकम् ॥

Vol. XVIII 69