पृष्ठ:श्रीमद्‌भगवद्‌गीता.pdf/१२४

विकिस्रोत से
यह पृष्ठ अभी शोधित नहीं है।

श्रीमद्भगवद्गीता खशब्देन अपि शक्यं वक्तुं नित्यकर्मणां (भगवान्को यदि यही अभीष्ट होता तो) वे उसी प्रकारके शब्दोंसे भी स्पष्ट कह सकते थे कि 'नित्य- फलं न अस्ति अकरणात् च तेषां नरकपातः 'कोका कोई फल नहीं है और उनके न करनेसे स्याद् इति । तत्र व्याजेन परव्यामोहरूपेण नरक-प्राप्ति होती है।' फिर इस प्रकार 'कर्ममें जो अकर्म देखता है' इत्यादि दूसरोंको मोहित करनेवाले कर्मणि अकर्म यः पश्येद् इत्यादिना किम् । मायायुक्त वचन कहनेसे क्या प्रयोजन था । तत्र एवं व्याचक्षाणेन भगवता उक्तं वाक्य इस प्रकार उपर्युक्त अर्थ करनेवालों का तो स्पष्ट ही यह मानना हुआ कि 'भगवानद्वारा कहे हुए लोकव्यामोहार्थम् इति व्यक्तं कल्पितं स्यात् । वचन संसारको मोहित करनेके लिये हैं ।' न च एतत् छद्मरूपेण वाक्येन रक्षणीयं इसके सिवा न तो यह कहना ही उचित है कि यह नित्यकर्म-अनुष्टानरूप विषय मायायुक्त वचनोंसे वस्तु, न अपि शब्दान्तरेण पुनः पुनः उच्यमानं गुप्त रखनेयोग्य है और न यही कहना ठीक है कि ( यह विषय बड़ा गहन है इसलिये ) बारंवार सुबोधं स्याद् इत्येवं वक्तुं युक्तम् । दूसरे-दूसरे शब्दोंद्वारा कह से सुबोध होगा। 'कर्मण्येवाधिकारस्ते' इति अत्र हि स्फुटतर क्योंकि 'कर्मण्येवाधिकारस्ते' इस श्लोकमें स्पष्ट कहे हुए अर्थको फिर कहनेकी आवश्यकता उक्तः अर्थो न पुनः वक्तव्यो भवति । नहीं होती। सर्वत्र च प्रशस्तं बोद्धव्यं च कर्तव्यम् एव तथा सभी जगह जो बात करने योग्य होती है, वहीं प्रशंसनीय और जाननेयोग्य बतलायी न निष्प्रयोजनं बोद्धव्यम् इति उच्यते । जाती है । निरर्थक बातको 'जाननेयोग्य है' ऐसा नहीं कहा जाता। न चमिथ्याज्ञानं बोद्धव्यं भवति तत्प्रत्युप- मिथ्याज्ञान या उसके द्वारा स्थापित की हुई स्थापितं वा वस्त्वाभासम् । आभासमात्र वस्तु जाननेयोग्य नहीं हो सकती। न अपि नित्यानाम् अकरणाद् अभावात् इसके सिवा नित्यकर्मोंके न करनेरूप अभावसे प्रत्यवायरूप भावकी उत्पत्ति भी नहीं हो सकती। प्रत्यवायभावोत्पत्तिः 'नासतो विद्यते भावः' क्योंकि नासतो विद्यते भावः' इत्यादि भगवान्के इति वचनात् । 'कथमसतः सज्जायत' ( छा० उ० वाक्य हैं तथा 'असत्से सत् कैसे उत्पन्न हो सकता है ?' इत्यादि श्रुतिवाक्य भी पहले दिखलाये ६।२।२ ) इति च दर्शितम् । जा चुके हैं। असतः सजन्मप्रतिषेधाद् असतः सदुत्पत्ति इस प्रकार असत्से सत्की उत्पत्तिका निषेध कर ब्रुवता असद् एव सद् भवेत् सत् च असद् दिया जानेपर भी जो असत्से सत्की उत्पत्ति बतलाते हैं, उनका तो यह कहना हुआ कि असत् भवेत् इति उक्तं स्यात् । तत् च अयुक्तं तो सत् होता है और सत् असत् होता है, परन्तु सर्वप्रमाणविरोधात् । यह सब प्रमाणोंसे विरुद्ध होनेके कारण अयुक्त है।