पृष्ठ:हिंदी विश्वकोष भाग ३.djvu/३२८

विकिस्रोत से
यह पृष्ठ अभी शोधित नहीं है।

उपन्यस्य-उपपातक ३२७ "अकस्मात् आपतितं किमिदमुपन्यरूम्।” (शकुन्तला) उपपत्र (सं. त्रि.) उप-पद-त । १युक्तियुक्ता, उपन्यस्य (सं० अव्य०) देकर, सौंपके । वाजिब। २ प्राप्त, मिला हुआ। ३ उत्पन्न, पैदा । उपन्यास (म० पु.) उप-नि-पस घञ् । १ वाक्यो- ४ उचित, मुनासिब । ५ सम्पन्न, रखनेवाला । पक्रम, बातका शुरू होना। २ वाक्य का प्रयोग।। ६ भागत, पाया हुआ। ७मिलित, लगा हुआ। ३ विचार। “विश्वजन्वनिम' पुण्यमुपन्यास निबोधत ।" ( मनु ६।३१)। ८ सिडान्त, जांचा हुआ। सम्भावित, होनहार। ४ उपनिधि, धरोहर। ५ प्रस्ताव । ६ दान, बखशिश । | १० सद्गुणान्तर अाधानरूप संस्कारयुक्त। ( वाचस्पति) ७ उपकथा, सुनने और पढ़नेवालेका दिल खुश उपपरीक्षण ( स० लो०) उपपरीक्षा देखो। करने के लिये बनाकर लिखा हुआ किस्मा। उपपरीक्षा (स. स्त्रो०) उपपरोक्षण, इमतेहान, . 'उपन्यास्य (स. त्रि.) वर्णन किया जानेवाला.| जान, जांच, पछताछ। जो बताये जाने के काबिल हो। उपपर्चन (वै० त्रि.) १ संयुक्त कर देनेवाला, उपपक्ष (सं० पु.) १ स्कन्ध, कन्धा। (त्रि.) जो मिला देता हो। २ संलग्न, लगा हुआ। (लो०) २ निकटस्थ, कन्धे के पास पड़नेवाला। ३ गर्भाधान। ( सावण ) उपपति (सं० पु.) उपमितः पत्या प्रवादयः क्रुष्टा उपपशु का ( स० स्त्रो०) कृत्रिम पञ्जर, झूठो पसलियां । द्यर्थ इति समासः। भिन्न पति, यार। अपना पति उपपात (सं० पु०) उप-पत-घञ्। १ हठात् भाग- रहते भी जिस पुरुषसे कोई नारीपासक्त होती, उसकी मन, एकाएक पानेका काम। २ फलोन्मुख, दाकिया। उपपति संज्ञा पड़ती है। ३ नाश, वरवादी। “सन्धये जार' गेहायोपपतिम् ।" (शुक्लयजुः ३०६) "कर्मोपपाते प्रायशित्त तत्कालम् ।” ( कात्यायनो०) उपपत्ति (सं० स्त्री०) उप-पद-तिन्। १ युक्ति, 'उपपातो विनाशः।' (कर्काचार्य) तदबीर। २ सङ्गति, साथ। ३ निति, ख़ातिमा। उपपातक (स. क्लो) उपपातयति नरके, उप- ४ हेतु, सबब। ५ उत्पत्ति, पैदायश। ६ उपाय, पत-णिच-ख ल । पाप विशेष, छोटा गुनाह । शास्त्र में ढङ्ग। “अपेचितान्योन्यवलोपपत्तिभिः ।" (माघ) ७ प्राप्ति, इन सकल कार्यों को उपपातक बताया गया है- हासिल। ८ सिद्धि, करामात। “पस शयं प्राक तनयोप- "गोवधोऽयाजास'याज्यपारदार्यात्मविक्रयाः पत्ते।" (रघु) र न्यायके मतसे-जान, समझ । गुरुमापिटत्याग: खाध्यायानयोः मुतस्य च ॥ (गौतमइत्ति ॥१॥२३) १० गणित शास्त्रके मतसे-प्रमाण परिवित्तितानुजेऽनढ़े परिवेदनमेव च । करण, सुबूत देने की बात । तयोर्दानञ्च कन्यायास्तयोरेव च याजनम् ॥ उपपत्तिमत् । सं० त्रि०) १ उचित, वाजिब, ठीक । कन्याया दूषण चैव वाध थ्यं व्रतलोपनम्। . २ मिलित, लगा हुआ। तड़ागारामदाराबामपत्यस्य च विक्रयः ॥ उपपत्तियुक्त, उपपत्तिमत् देखो। व्रात्यता वान्धवत्यागो मृत्याध्यापनमेव च । उपपत्नी (सं० स्त्री०) उपस्त्री, किसौसे फंसी हुई भूताच्चाध्ययनादानमपण्यानाञ्च विक्रयः ।। सर्वाकरेष्वधीकारो महायन्त्रप्रवर्तनम् । दूसरेकी औरत। हिंसौषधीनां स्याजीवोऽभिचारो मूलकर्म च ॥ उपपथ (स अव्य०) मार्गके निकट, सड़कपर। इन्धनार्थ मशकाणां [माणामवपातनम् । उपपद (सं. क्लो०) उपोच्चारितं पदम् । १लेश, पामार्थ क्रियारम्भौ निन्दितान्नादन तथा ॥ लगाव। २ समीपोच्चारणीय पद, पास बोला जाने- अनाहिताग्रिता स्ते यमृणानामनपक्रिया। वाला जुमला। “फलन्ति कल्पोपपदास्तदेव।" (माघ) उपाधि, असच्छास्त्राधिगमन कौशौलव्यस्य च क्रिया । खिताब। ४ व्याकरण के प्रत्ययादि विधायक सूत्र । धाम्यक्प्यपग्रस्त यं मद्यपस्वीनिषे वयम् । ५ सप्तम्यन्त पदके साथ निदिश्यमान पद। ६ समभि स्वीद्रविट्चववधो नास्तिक्यञ्चोपपातकम् ॥” (मनु १९६०-६७) व्यवहत स्वार्थपोषक पद- ... गोवध, अयाज्यका याजन, परखोगमन, पाबविक्रय,