पृष्ठ:हिंदी विश्वकोष भाग ३.djvu/३४३

विकिस्रोत से
यह पृष्ठ अभी शोधित नहीं है।

३४२ उपविरस-उपवैणव उपविरस (स अध्य.) उपवेशन करके, बैठकर। | उपवेद (स० पु०) उपमितः वेदेन । वेदसदृश आय- उपविष (सं.की.) उपमितं विषेण । १ कृत्रिम विष, दादि, छोटा वेद। “सर्वेषामेव वेदानामुपवेदा भवन्ति । बनावटी जहर। २गर, नशीला जहर। ऋग्वेदस्यायुर्वेदः यजुर्वेदस्य धनवंद उपवेद: सामवेदस्य गान्धर्ववेद उपवेदः अथर्ववेदस्य शस्त्रशास्त्राणि भवन्ति ।" (चरणव्यूह ) “अर्कसेहुण्डधुस्त रा लाङ्गलीकरवीरकः।। गुजाहिफेननित्य ताः सप्तोपविषजातयः ॥” (शावर) सकल ही वेदके उपवेद होते हैं। ऋग्वेदका अर्क, सेहुण्ड, धुस्तुर, लाङ्गली, करवीरक, गुञ्जा | श्रायुर्वेद, यजुर्वेदका धनुर्वेद, सामवेदका गान्धर्ववेद और अहिफेन सातो उपविष हैं। और अथर्ववेद का उपवेद शल्यशास्त्र है। उपविषपञ्चक (सलो०) पांच उपविष, पांच तरहका "ऋग्वेदस्वायुर्वेदी यजुसश्च धनुस्तथा । सामवेदस्य गान्धर्वमन्त्रशास्त्राण्यथर्वणः ॥" (देवीपुराण) नशीला जहर। नही, अर्क, करवीर, लाङ्गली और कुचेलकको उपविषपञ्चक कहते हैं। धन्वन्तरिने आयुर्वेद, विश्वामित्रने धनुर्वेद, भरत- उपविषा (सं० स्त्री०) १रतातिविषा, लाल अतीस ।। मुनिने गान्धर्ववेद और विश्वकर्माने शल्य शास्त्र निकाला २ अतिविषा, अतीस। है। किन्तु सुश्रुतके मतसे श्रायुर्वेद अथर्ववेदका उपविष्ट (सं० त्रि.) उप-विष कर्तरि क्त। आसीन, | उपाङ्ग वा उपवेद है। आयुर्वेद देखो। बैठा हुआ। उपवेश (सं० पु०) उप-विश भावे घज । १ स्थिति, उपवीत (स.ली.) उप-वि-इ-क्त । वाम स्कन्धपर बैठक। उपमितो वेशेन । २ देश, मुल्क । ३ ध्यान, स्थापित यज्ञसूत्र, जनेऊ। लगाव। ४ पुरोषोत्सग द्वारा शून्यीकरण, भाड़े "यज्ञोपवीते हे धायें श्रौते स्मात च कर्मणि। बैठने की बात। तृतीयमुत्तरीयार्थ वस्वाभावेऽतिदिश्यते ॥" (आङ्गिकतत्त्व) | उपवेशन (सं. क्लो०) उप-विश भाव ल्यट । १ आसन, श्रौत और स्मार्त कार्य में यज्ञोपवीतका प्रयोजन बैठक। यह भेदको चढ़ाता और श्लेष्मा, सौकुमार्य पडता है। वस्त्रक अभावमें यज्ञोपवीतसे उत्तरोयका तथा मुखको बढ़ाता है। (राजनिघण्ट) कार्य चलता है। वर्ण के भेदसे उपवीतमें भी भेद "ब्रह्मोपवेशने विनियोगः।” (भवदेव ) रहता है। २ स्थापन, बैठानको बात। ३ ध्यान, लगाव । “कार्पासमुपवीतं स्यादिप्रस्वोर्ध्वहतं विहत् । . ४ पुरोषोत्सर्ग द्वारा शून्यीकरण, झाड़े बैठनेको हालत । शणसूवमयं राज्ञो वैश्यस्याविकसीविकम् ॥” ( मनु २।४४) उपवेशि (सं० पु०) उप-विश-इन्। यजुर्वेद-सम्प्र. ब्राह्मणका अवंभावसे त्रिगुणित कार्पासके, दायके प्रवर्तक एक ऋषि। चत्रियका शणके सूत्र और वैश्यका यज्ञोपवीत मेषक स्लोमसे बनता है। यज्ञोपवीत शब्दमें विस्तृत विवरण देखिये। "अरुणादरुण उपवेशे उपवेशेरुपवेणि।” (शतपथब्रा० १४।८।४।३२) उपवीर (सं० पु०) दानवविशेष । उपवेशित (सं० नि०) १ स्थित, बैठा हुआ। २ स्थापित, उपहण (सं. ली.) वृद्धि, बढ़ती। जो बैठा दिया गया हो। उपवहित (सं. त्रि.) उप वृन्ह-णिच् कर्मणि क्त। उपवेशिन् (सं० त्रि०) उप-विश-णिनि । उपवेशन- १ उच्छलित, उछला हुआ। २ वर्धित, बढ़ा हुआ। कारी, बैठनेवाला। उपवृत्ति (सं० स्त्री०) उपसर्पण, हरकत, हालन उपवेष (वै• पु०) उप-विष करणे घञ् । अरवि डोलन। वा प्रादेशमात्र अङ्गार भाग तोड़नेका काष्ठ । उपवेणा (स. स्त्री०) नदीविशेष। यह दक्षिणा- ____ 'पङ्गारविभननार्थ काष्ठविशेष उपवेषः ।' ( हरिखामो) पथस्थ क्वष्णा नदीको एक शाखा समझ पड़ती है। उपवैणव (सं• लो०) उपवेणु-अण। त्रिसन्ध्य- “वेणोपवेशा भीमा च बड़वा चैव भारत।" (भारत, वन १२१ अ०) प्रातः, मध्याह्न और सायंकाल ।